Grzegorz Poznański (Przemyśl)

Artur Brożyniak (Pacław-Rzeszów)

 TRADYCJE SADOWNICZE W PACŁAWIU

(POGÓRZE PRZEMYSKIE)

Wstęp

           Celem pracy jest przedstawienie dziejów tradycji sadowniczej i metod przechowalnictwa owoców oraz historyczne odmiany jabłoni, które występują w starych sadach owocowych w miejscowości – Pacław koło Kalwarii Pacławskiej (Pogórze Przemyskie) na przykładzie jednego sadu owocowego.

          Już pod koniec XX wieku (Piórecki 1992, Poznański 2000) oraz na początku XXI wieku (Poznański 2003, 2004, 2009, 2011) były prowadzone badania pomologiczne nad rozmieszczeniem starych (historycznych) odmian jabłoni na obszarze Pogórza Przemyskiego – w miejscowościach leżących               w dorzeczach środkowego Sanu i Wiaru.

Powyższe badania mają na celu sprawdzenie stanu zachowania starych (historycznych) sadów owocowych na terenie Pogórza Przemyskiego w okolicach Kalwarii Pacławskiej oraz przygotować dalsze wytyczne i kierunki w ratowaniu i ochrony zasobów bioróżnorodności roślin sadowniczych.

Historia miejscowości Pacław
              Początki wioski sięgają czasów średniowiecznych. Przy prawosławnym klasztorze  św. Szymona słupnika (ruskie Semen) powstała wieś Pacław, prawdopodobnie w początkowym okresie nazywana Semynowem. Należy przypuszczać, że klasztor zlokalizowany był w miejscu, gdzie znajdowała się cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św. Szymona słupnika. Powstanie wioski należy wiązać z trzynastowieczną rewolucją w rolnictwie. Wprowadzenie udoskonalonych narzędzi i trójpolówki jako systemu uprawy roślin pozwoliło na uprawę zbóż powyżej wysokości 300 n.m.p. Pierwsza pisana wzmianka o Symenowie pochodzi z 1367 r., a natomiast o Pacławiu pochodzi 1441 r. Nazwę zapisano jako Paczslaw (Akta grodzkie 1888). Prawdopodobnie nowa nazwa została urobiona od nazwiska Pacławskich drobnej szlachty, zapewne właścicieli wioski (Budzyński, Przyboś 1997, Chlebowski, Walewski 1886, Persowski 1962). Kwestia początków dziejów Pacławia wymaga dalszych badań. W 1665 r. - Andrzej Maksymilian Fredro, kasztelan lwowski i wojewoda podolski, właściciel Pacławia na terenie wioski ufundował łaciński kościół, klasztor i kaplice dróżek Męki Pańskiej. W 1668 r. fundator powierzył opiekę nad kościołem i klasztorem oo. Franciszkanom. Ponadto do kościoła sprowadzono z Kamieńca Podolskiego cudowny obraz Matki Bożej Słuchającej. Z inicjatywy Fredrów obok klasztoru powstała osada Słoboda, do której sprowadzono osadników wyznania katolickiego. Z czasem upowszechniła się dla osady nazwa Kalwaria Pacławska (Barcik 1985). W założeniu fundatorów: Andrzeja Maksymiliana i jego syna Stanisława Fredrów, Kalwaria miała być miasteczkiem o regularnej zabudowie skupionej wokół trójkątnego rynku. Zakładano, że będzie osadą o rzemieślniczo-rolniczym charakterze, a jej mieszkańcy mieli zaopatrywać pielgrzymów i zajmować się produkcją towarów rzemieślniczych na lokalny rynek. Zapewne planowano podnieść poziom gospodarczy dóbr Fredrów (Motylewicz 1993). Mieszkańcy Pacławia pierwotnie byli w większości prawosławnymi Rusinami. W XVII w.podobnie jak prawosławna diecezja przemysko-samborska przeszli na unię z Kościołem rzymskim. Należy zaznaczyć, że 1785 r. było w Pacławiu 66 grekokatolików - Rusinów i 21 łacińskich katolików - Polaków (Budzyński 1993). Co najmniej od końca XVIII w. parafia dla grekokatolików z Pacławia znajdowała się w Hujsku (obecnie Nowe Sady). Odległośći ok. 7 km do cerkwi parafialnej i jedność wyznania sprzyjało uczestnictwu mieszkańców Pacławia w nabożeństwach religijnych w kościele Kalwarii. W filialnej cerkwi w Pacławiu paroch odprawiał Mszę św. tylko raz na miesiąc. W 1868 r. mieszkańcy wioski wystąpili o grupową zmianę wyznania na łacińskie. Po wielu trudnościach czynionych przez hierarchów obrządku greckiego udało się zmienić wyznanie (Barcik 1985). Pod koniec XIX w. nastąpił proces szybkiej polonizacji mieszkańców Pacławia. Już w okresie I wojny światowej język ruski (ukraiński) został całkowicie wyparty z codziennego użycia. Po 1918 r. mieszkańcy brali czynny udział w odbudowie Państwa Polskiego, służyli w Wojsku Polski, Policji Państwowej i w administracji. Należy wspomnieć, że część mieszkańców wioski z szacunku dla wiary przodków regularnie raz w miesiącu uczestniczyła w niedzielnej Mszy św. w miejscowej cerkwi. Zwyczaj ten był kultywowany do czasów II wojny światowej (relacja Stanisławy Bułat). W tym okresie narosły antagonizmy pomiędzy Ukraińcami i Polakami. Banderowcy na Wołyniu i w Galicji Wschodniej wymordowali dziesiątki tysięcy Polaków. Pod wpływem wiadomości ze wschodu mieszkańcy Pacławia obawiali się rzezi ze strony Ukraińskiej Powstańczej Armii i tygodniami ukrywali się w polach nie nocując we własnych domach. Do rzezi nie doszło lecz zdarzyły się dwa przypadki mordów na mieszkańcach Pacławia. Na początku 1947 r. Pacławianie rozważali możliwość poproszenia władz państwowych o ich dobrowolne przesiedlenie na ziemie zachodniej Polski (relacja Bronisława Brozyniak). Do porzucenia wioski jednak nie doszło. Spokój na Pogórze Przemyskie powrócił dopiero po operacji "Wisła" pod koniec 1947 r.
Rozwój sadownictwa w Pacławiu należy wiązać, że zniesieniem pańszczyzny w 1849 r. Zniesienie pańszczyzny spowodowało urynkowienie gospodarki na wsi galicyjskiej. Chłopi poszukiwali dochodowych działów produkcji roślinnej i zwierzęcej. W Pacławiu powstało co najmniej jedno gospodarstwo specjalizujące się w produkcji wołów eksportowanych do Austrii. Zapewne wzorując się na sadach dworskich i klasztornych chłopi przystąpili do zakładania własnych. Należy dodać, że z powodu warunków klimatyczno-geograficznych w produkcji zbóż w Pacławiu i sąsiednich górskich wioskach osiągano gorsze wyniki niż w tych położonych w dolinach rzek. Zapewne fakt ten wpłynął na rozwój sadownictwa. Sady posiadali mieszkańcy sąsiedniej Kalwarii Pacławskiej, Paprotna, Sopotnika, Leszczyn, Hujska, Nowosiółek Dydyńskich i Huwnik. Z przekazów ustnych wynika, że sadzonki szczególnie smacznych i cennych odmian jabłoni dostarczyli oo. Franciszkanie z klasztoru z Kalwarii. Niewątpliwie na przełomie XIX i XX w. część chłopów opanowała sztukę szczepienia podkładki z dzikiej jabłoni latoroślami szlachetnych odmian. W Pacławiu drzewa owocowe jabłoni i grusz nazywano "szczepami". Drzewa owocowe sadzono przy większości gospodarstw. Jednak tylko właściciele większych gospodarstw mogli pozwolić sobie na duże powierzchnie sadów.
Jabłka i suszone owoce sprzedawano w okresie zimy na targach w Przemyślu i w Dobromilu. Odbiorcami byli głównie żydowscy kupcy z okolic Ustrzyk Dolnych. Tylko część towaru była sprzedawana w handlu detalicznym na bazarach. Kupcy z Bieszczadów za owoce dobrze płacili i brali od razu cały towar przywieziony przez chłopa. Następnie owoce były sprzedawane w handlu detalicznym w rejonie Ustrzyk Dolnych. Znikoma część produkcji była konsumowana przez chłopów. Z suszu i świeżych owoców sporządzano kompoty i zupy mleczne - poliwka (relacje Bronisława Brożyniak, Antoniego Mocio i Genowefy Czycz). Sady owocowały w dwuletnim cyklu przemiennym. Chłopi dochód z produkcji sadowniczej zazwyczaj przeznaczali na inwestycje w gospodarstwie np.: budowa nowego domu z oborą. Pozostała produkcja rolna zazwyczaj była konsumowana w większości przez liczną rodzinę chłopską. Należy dodać, że mieszkańcy sąsiedniej Kalwarii wyspecjalizowali się w drobnym rzemiośle, głównie tkactwie, szewstwie i krawiectwie. Poza tym spora część ich dochodów pochodziła z wynajmu kwater dla pielgrzymów i handlu w czasie odpustów. W Kalwarii funkcjonowała olejarnia, w której olej tłoczono z nasion buka. Tłok prasy był dociskany ręcznie przy pomocy śruby (relacja Bronisława Brożyniak). Po II wojnie światowej rozpoczął się proces upadku sadownictwa w Pacławiu. Wpływ na to miała zmiana granicy Polski i zapaść lokalnego rynku. Upowszechnienie się nowoczesnych towarowych sadów w latach 70-tych XX w. uczyniło produkcję nieopłacalną. Obecnie część owoców z pacławskich sadów jako spady jest przerabiana na koncentrat.

Metoda i opis terenu badań

Według geobotanicznego podziału Polski obszar, który był badany – miejscowość; Pacław koło Kalwarii Pacławskiej położony jest na terenie Pogórza Przemyskiego (513.65 wg  J. Kondrackiego 1980, 1989, 1994) w Paśmie Kalwaryjskim. Miejscowość znajduje się na południu od Przemyśla na terenie Województwa Podkarpackiego w powiecie przemyskim

Badany teren - Pogórze Przemyskie od strony północnej i zachodniej granicę wyznacza rzeka San. Na zachodzie Pogórze Przemyskie graniczy z Pogórzem Dynowskim, na południu z Górami Sanocko-Turczańskimi, na północnym wschodzie z Płaskowyżem Sańsko-Dniestrzańskim.  Na wschodzie jego granicę stanowi umownie granicę z Ukrainą (Janicki 2005, Wład 1996, 1996a). Na badanym obszarze dominuje podgórska rzeźba terenu z najwyższym szczytem Suchy Obycz (618 m n.p.m.). Krajobraz Pogórza Przemyskiego to przede wszystkim udział lasów jodłowo-bukowych (około 70 %) oraz występowanie na stokach zbiorowisk łąkowych i gruntów ornych.

Klimat badanego obszaru to typowy klimat podgórski z obfitymi, rocznymi opadami. Gleby należą do gleb ubogich, pierwotnych o nie wykształconym profilu glebowym. Występują gleby bielicowe i brunatne. Przeważają w strukturze gleby klasy V i VI.

Pierwsze badania pomologiczne nad układem rozmieszczenia i stanu zachowania historycznych – starych odmian jabłoni  w tym rejonie przeprowadzono w latach 1996-1998 (Poznański 2000) oraz na początku XXI wieku (Poznański 2006).

W 2011 roku byłem dwukrotnie w miesiącu kwietniu i w październiku w tym sadzie. Jest to typowy sad owocowy ze starymi odmianami jabłoni, który był zakładany przy gospodarstwach domowych na początku XX wieku.

Razem z kolegą Arturem Brożyniakiem - właścicielem sadu  pobierałem owoce; jabłka oraz inne części z każdego drzewa np.: liście, pędy do osobnych torebek. Razem chodziliśmy i oznaczaliśmy jabłonie i inne drzewa owocowe. Na miejscu określałem i opisywałem odmianę, stan zdrowia poszczególnych drzew owocowych (Borecki 1990, 2001, Cimanowski i wsp. 1988, Grabowski 1999, Łęski 1983, Gładysz 1941, Nagy 1972, Wiech 1999). Później  jeszcze raz na podstawie literatury pomologicznej potwierdziłem ciekawe  stare odmiany jabłoni oraz inne drzewa owocowe.

Są to odmiany jabłoni: Bukówka, Grabsztajny, Przemyskie, Szandarczyna, Szczetyna, Kogut i Reneta oraz odmiany grusz: Baba, Gdulka i Szara Bera.

Będąc w sadzie, zostały wskazane dwa ciekawe miejsca po dawnych suszarniach owoców. Zrobiono pomiary i opisano te  dwie lokalizacje. Na podstawie przeprowadzonych rozmów naszkicowano i zrekonstruowano taką suszarnie na owoce. 

Przegląd starych odmian jabłoni w sadzie

1.      Bukówka

Odmiana polskiego pochodzenia, uprawiana w naszym rejonie. Drzewo rośnie umiarkowanie, tworzy koronę kulistą, średnio zagęszczoną. W okres owocowania wchodzi dość późno, ale owocuje obficie. Owocuje przemiennie. Odmianę tak przedstawiają i opisują w Pomologii Rejman i Zaliwski (1956)

''(...) Owoc średniej wielkości lub drobne, baryłkowatokuliste, przy kielichu nieco spłaszczone. Skórka mocna, gładka, tłustawa o żółtawym zabarwieniu z lekkim, rozmytym, brunatnawoczerwonym rumieńcem. Miąższ białawy, po dojrzeniu kruchy, jędrny, średnio soczysty, kwaskowaty.

Owoce  kuchenne na przemysłowe byłyby zbyt drogim surowcem., wymagają bowiem długiego przechowywania. Spożywane na surowo na przedwiośniu mogą być uważane nawet za stołowe. Do zalet należą: wysoka wytrzymałość na mróz, niewybredność na gleby cięższe    i wilgotne, trwałość i doskonałe przechowywanie się owoców, a także stosunkowo wysoka odporność na choroby. Do wad należą: bardzo przeciętny smak owoców i przemienne owocowanie.(...)".

Dla pełnego opisu odmiany warto jeszcze zacytować fragment opisu z Pomologii polskiej pod redakcją Zaliwskiego i Rejmana (1952): "(...)  Kielich zamknięty w bardzo płytkim zagłębieniu, otoczonym delikatnymi zmarszczkami. Szypułka owocu krótka, dość gruba, w płytkim lejkowatym zagłębieniu często ordzawionym. (...) Owoc Bukówki ma duże wartości handlowe. Regularny kształt, ładne zabarwienie i bardzo łatwe przechowywanie się, nawet  w kopcach, oto cenne właściwości handlowe owocu. (...)".

2.      Grabsztajny

Odmiana  o lokalnej nazwie. Według opisu pomologicznego jest to odmiana Grafsztynek Prawdziwy. Odmiana zimowa. Owoce duże, o barwie zasadniczej  czerwonej. Owoc mało wodnisty z czasem rozsypuje się. Dojrzałość zbiorczą osiąga na początku X, dojrzałość konsumpcyjna w XII. Przechowuje się do II lub do początku III. Owoc nadają się do jedzenia. Nie nadają się na kompoty i placki.   

                                                                            Fot. Artur Brożyniak

3.      Przemyskie

Odmiana o lokalnej nazwie Przemyskie. Nazwa pochodzi od kierunku z skąd przywędrowały.

Odmianę dostał pradziadek właściciela sadu od zakonników Ojców Franciszkanów. Według opisu pomologicznego jest to odmiana Kronselska. Owoc żółty. Miąższ wodnisty, rozlewający się. Dojrzałość zbiorczą owoc osiąga w miesiącach IX-X. Przechowuje się do końca I, a w zimnych piwnicach (temp 4-5 C°, duża wilgotność powietrza) do końca III.  Owoc dobry do jedzenia , na placki i na kompoty.

                                                                                          Fot. Artur Brożyniak

4.      Szandarczyna

Odmian o lokalnej nazwie. Nazwa odmiany pochodzi od właściciela Szandarka. Według opisu pomologicznego jest to odmiana Węgierczyk. Odmiana trafiła do właściciela po II wojnie światowej. Owoce zbiera się na przełomie IX/X, dojrzałość konsumpcyjną osiąga w XI. Owoce można przechować do I, a w dobrych warunkach do końca III. Miąższ owocu wodnisty, w trakcie przechowywania mocno wysycha. Nadaje się do jedzenia oraz na kompoty.

                                                                                          Fot. Artur Brożyniak

5.      Szczetyna

Odmiana o lokalnej nazwie. Według opisu pomologicznego jest to odmiana Sztetyna Zielona. Odmiana pochodzi z XIX wieku. Była znana i rozpowszechniona w okolicy, ale była odmianą nie docenioną. Owoce zbiera się w X, dojrzałość konsumpcyjną osiąga na przełomie XII/I. Owoce można przechować w dobrych warunkach do IV. Miąższ owocu nie rozsypuje się, jest wodnisty. Ma charakterystyczny zapach. Nadaje się do jedzenia, na placki oraz na kompot.

                                                                  Fot. Artur Brożyniak

Ponadto w sadzie znajdują się dwie odmiany jabłoni o lokalnych nazwach Kogut oraz jakaś odmiana z grupy Renet,  która w tym roku nie owocowała. Było trudno ją oznaczyć. Oprócz tego w sadzie znajdują się trzy odmiany grusz Baba, Gdulka i Szara Bera oraz, czereśnie, wiśnie oraz orzechy. 

Grusza odmiana Baba owocuje na przełomie VIII/IX. Owoce duże, miąższ biały i wodnisty. W miąższu mało komórek kamienistych.

Grusza odmiana Gdulka owocuje około połowy IX. Owoce małe. Miąższ mało wodnisty, biały z przebarwieniami brązowymi. W miąższu znajduje się dużo kamienistych komórek.

Grusza odmiana Szara Bera owocuje we IX. Bardzo dobra odmiana stołowa. Owoce średniej wielkości. Cech charakterystyczną odmiany to duża zmienność kształtu owocu. Miąższ biały, miękki maślany. Rozpuszcza się w ustach – smak przyjemny. Smak słodki lekko kwaśny dający aromat. Ten smak kwaskowości powoduje słodko orzeźwiający  smak. Występują komórki kamienne przy komorach nasiennych i dodatkowo w pobliżu kielicha. Owoce przechowują się krótko i nie nadają się do dalszego transportu.

Tradycje sadownicze

Na terenie badanego obszaru już na początku XX wieku społeczeństwo lokalne terenów Pogórza Przemyskiego próbowało zakładać przy gospodarstwach domowych sady owocowe. Trudne warunki klimatyczno-glebowe tego rejonu powodowały, że na tym terenie utrzymywały się tylko takie odmiany, które mogły się utrzymać i przez długi okres owocować. Umiejętne zabiegi sadownicze właścicieli przydomowych sadów owocowych powodowały, że ze zbiorów płodów owocowych mogły się utrzymywać finansowo całe rodziny. Zbierano owoce świeże do bezpośredniej konsumpcji, ale i też przygotowywano owoce do dłuższego przechowywania lub je przetwarzano np. na kompoty, marmolady, dżemy, powidła, soki, wina oraz na susz owocowy (Pyszkowska 1984) .

Jabłka w okresie zimowym były przechowywane w kopcach i zewnętrznych piwnicach ze sklepieniem kamiennym obsypanymi ziemią – nazywanych sklepami. Kopcowane owoce miały specyficzny zapach lecz w ówczesnych realiach nie stanowiło to wady. Część jabłek krojono i zasuszano w specjalnych suszarniach. Podobnie postępowano z gruszkami i śliwkami. Małe owoce części odmian grusz i śliwki były suszone w całości. Tylko bogatsi gospodarze mogli pozwolić sobie na wybudowanie suszarni. Pozostali suszyli owoce   w piecach chlebowych lub u sąsiadów w zamian za część owoców. Susz owocowy przechowywano w specjalnych dużych okrągłych koszach.

W opisanym powyżej sadzie znajdują się dwa miejsca po suszarnio-wędzarni. Były to konstrukcje drewniane z ceglanym i kamiennym po środku murkiem. Z jednej strony w obniżonym terenie na konstrukcji drewnianej, na sitach zrobionych z cienkich pędów wikliny i leszczyny układano przygotowane, pocięte na plasterki owoce jabłek, grusz oraz  w całości owoce śliw. Z drugiej strony murka układano drewno na małe ognisko (dobre było  drewno z drzew owocowych) i dym który powoli rozchodził się pod sitami, powodował  procesy konserwacji owoców. Takie suszenie - wędzenie owoców trwało kilka godzin.         W ten sposób można było, jak był dobry urodzaj na owoce w danym roku zagospodarować całe plony.

Podsumowanie i wnioski

         Przedstawiony historyczny sad owocowy w Pacławiu (Pogórze Przemyskie) jest typowym sadem pogórskim. Trudne warunki klimatyczno-sadownicze powodowały, że tylko w tych warunkach mogą rosnąć odmiany jesienno-zimowe i zimowe.

W przeprowadzonych badań – opisów pomologicznych oraz przeprowadzoną rozmowę z właścicielem sadu stwierdzono  występowanie 7 odmian jabłoni i 3 odmian grusz. Były to:  Bukówka, Grabsztajny, Kogut, Przemyskie, Reneta, Szandarczyna, Szczetyna oraz odmiany grusz: Baba, Gdulka i Szara Bera. Odmiana Reneta w tym roku nie owocowała i nie można było ją dokładnie oznaczyć. Są to nazwy lokalne – tak nazywane przez mieszkańców – tubylców. Po analizie pomologicznej  odmiana Grabsztajny to Grafsztynek Prawdziwy, Przemyskie to Kronselska, Szandarczyna to Węgierczyk, a Szczetyna to Sztetyna Zielona.

Już Poznański (2000, 2006) w czasie pierwszych badań pomologicznych na tym terenie stwierdził wyżej wymienione stare odmiany jabłoni. Dalszej pracy w oznaczaniu wymają te odmiany, które w roku 2011 nie owocowały i nie można je było oznaczyć. Ciekawą odmianą jest odmian jabłoni Kogut. Ta odmian też w tym roku nie owocowała, aczkolwiek z tą nazwą – podobną  już się spotykano miedzy innymi w miejscowości Leszczawa Dolna. Drzewa owocowe rosły po prawej stronie wzdłuż drogi w kierunku do lasu (Poznański 2000, 2006).  Wyniku prowadzonych wieloletnich badań na rozmieszczeniem i stanu zachowania starych odmian jabłoni na ternie środkowego dorzecza Sanu i Wiaru w szczególności w rejonie Pogórza Przemyskiego Poznański (2000, 2006) stwierdził występowanie ponad 100 starych odmian jabłoni. Czasami te same odmiany drzew owocowych mają inną nazwę lokalną w danej miejscowości lub w regionie. Wiąże się, to z upraszczaniem, ale i też przekazywaniu z pokolenia na pokolenia nazw lokalnych, które były w użyciu przez tamtejszych mieszkańców. Już niektóre wyżej wymienione odmiany były znajdywane w czasie wcześniejszych badań (tab. 1).

Tabela nr 1

Wykaz odmian jabłoni i ich rozmieszczenie (Poznański 2000, 2006)

L.p.	Nazwa odmiany jabłoni	Nazwa lokalna	Miejscowość występowania odmiany
1.	Bukówka	-	Darowice, Huwniki, Kłokowice, Krówniki, Kuńkowce, Malhowice, Posada Rybotycka (przy drodze), Przemyśl i Witoszyńce
2.	Grafsztynek Prawdziwy	Grabsztajny	Darowice, Kupiatycze, Nowe Sady, Orły, Sierakośce, Ujkowice i Witoszyńce
3.	Kronselska	Przemyskie	Bolestraszyce AiZF*, Darowice, Grochowce, Hermanowice, Kłokowice, Małkowice, Medyka, Młodowice, Posada Rybotycka, Rybotycze i Witoszyńce.
4.	Sztetyna Zielona	Szczetyna	Aksmanice, Bolestraszyce AiZF, Nowe Sady i Sierakośce.
5.	Węgierczyk	Szandarczyna	Nowe Sady

*Bolestraszyce AiZF – Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach (Piórecki, Zarzycki  2010).

Już Dziubiak, Rawski (2006) w czasie prowadzonych ekspedycji pod koniec lat 90-tych XX wieku oraz na początku XXI wieku w południowo-wschodniej Polski oraz na terenie dzisiejszej Ukrainy  też  stwierdzali  wyżej  wymienione  odmiany. Opisują  odmianę  Szotasz

z miejscowości Nowe Sady, która po weryfikacji już na miejscu w Warszawie okazała się odmianą Sztetyną Zieloną. Inna nazwa Sztetyny Zielonej może być związane z nazwą lokalną w danej miejscowości.

Po przeprowadzonych badaniach oraz znalezienia dwóch miejsc po suszarnio – wędzarni owoców na tym terenie można stwierdzić, że są to tereny – Pogórze Przemyskie o wyjątkowych wartościach.  Co jakiś czas odżywa myśl i propozycja utworzenia i powołania na tym obszarze Turnickiego Parku Narodowego. To przyczyniło by się między innymi nie tylko do zabezpieczenia unikalnego świata roślin i zwierząt, ale i też inaczej mieszkańcy tych rejonów mogli by spojrzeć na swoją historię, na tradycję sadowniczą, rolniczą i na regionalną  kuchnie. Wyniku tego powstały by nowe szlaki i ścieżki turystyczne, a stare sady owocowe były by ważnym elementem w pasie ochrony krajobrazu wiejskiego. Można by było utworzyć ścieżki tematyczne o starych odmianach drzew owocowych i o produktach z wykorzystaniem płodów owocowych oraz rozwijać agroturystykę. Na bazie tego mieszkańcy mogliby propagować piękną tradycję sadowniczą tych terenów i mieć dodatkowe dochody z tej działalności.      

Literatura

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie. 1889, t. 13. Lwów,
Barcik J.S. 1985. Kalwaria Pacławska. Warszawa, s. 22-34 i 123-125,

Borecki Z. 1990. Diagnostyka chorób roślin. Choroby drzew owocowych i roślin jagodowych. Wydawnictwo SGGW-AR. Warszawa, s. 11-78,
Borecki 2001. Nauka o chorobach roślin. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III poprawione i uzupełnione, s. 153, 174-177, 179-181, 239-243, 250-252, 256-258 i 265,
Budzyński Z. 1993. Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku. Stan, rozmieszczenie, struktura wyznaniowa i etniczna, t. 2. Dokumentacja statystyczna i kartograficzna. Wydawnictwo WSP w Rzeszowie i Wydawnictwo Naukowe TPN w Przemyślu. Przemyśl - Rzeszów, s. 275,
Budzyński Z., Przyboś K. (red.). 1997. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1628 roku w: Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe, tom 1, część 1. Wydawnictwo WSP w Rzeszowie i Wydawnictwo Naukowe TPN w Przemyślu. Rzeszów - Przemyśl, s. 117,
Chlebowski B., Walewski W. (red.). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Wydany nakładem Władysława Walewskiego, tom VII. Warszawa, s. 810,

Cimanowski J., Godyń A., Niemczyk E. 1988. Ochrona sadów. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 88-129, 132-133,

                      143-148, 151-153, 155- 166, 177-234,
Dziubiak M., Rawski R. 2006. Stare odmiany jabłoni z Polski południowo-wschodniej i Ukrainy w zbiorach Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. "Rocznik Przemyski", t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze, s. 43-49,            

Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V. Wyd. Hasła Ogrodniczo-Rolniczego. Tarnów,        

                      s. 57-66 i 173-242.

Grabowski M. 1999. Choroby drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków, s. 6 – 107.

Janicki R. [2005]. Monografia przyrodniczo-historyczna Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Wyd. 

                       Zespołu Parków Krajobrazowych w Przemyślu.

Kondracki J. 1980. Geografia fizyczna Polski. Wyd. PWN. Warszawa, s. 414-414.

Kondracki J. 1989. Karpaty. Biblioteczka Geograficzna Polska. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Wyd. II

                 i poprawione. Warszawa, s. 72-73 i 234-235.

Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wyd.  Naukowe PWN. Warszawa, s.  262-263

Łęski R. 1983. Terminarz ochrony sadów w tablicach barwnych. Wyd. PWRiL. Wyd. VI poprawione        

                      i uzupełnione. Warszawa, s. 39-45, 62-67 i 72-99. 

Nagy B. (red.). 1972. Atlas szkodników i chorób roślin sadowniczych. Nakładem wspólnym: Akadémiai Kiadό.(Wydawnictwa Węgierskiej Akademii Nauk) Budapeszt i PWRiL Warszawa, s. 13-37,  156-157,168-169, 188-191,196-201, 208-209, 212-227, 232-233, 246-249, 252-253, 256-258, 266-269, 306-307, 312-313, 324-325, 336-337, 352-353 i 372-393.

Motylewicz J. 1993. Miasta ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Przemyśl-Rzeszów, s. 22-226,

Persowski F. 1962. Studia nad pograniczem polsko-ruskim w X-XI wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, s. 137,

Piórecki J., Zarzycki K. 2010. Arboretum Bolestraszyce. Przewodnik. Wyd. AiZF, wyd. V jubileuszowe,

                      uzupełnione i poprawione. Bolestraszyce, s. 145. 

Poznański G. 2000. Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3, Nauki   

                       Przyrodnicze, s.47-61.

Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski",

                       t.39,z.3, Nauki Przyrodnicze, s. 31-44.

Poznański G. 2004. Jabłoń - element krajobrazu polskiego, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 8,

                       s. 80-84.      

Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego  Sanu. „Rocznik 

                       Przemyski”, t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze, s. 51-66.

Poznański G. 2009. Historyczny sad owocowy w Medyce. ,,Rocznik Przemyski", t.45, z.5,  Nauki Przyrodnicze, 

                        s. 117-128.

Poznański G. 2011. Jabłoń – odmiana „Piękna z Boskoop” ma już 160 lat.  ,,Biuletyn  Informacyjny TPN           

                        w Przemyślu" nr 15, s. 97-100.

Pyszkowska K. 1984. Przetwory w gospodarstwie domowym. Wyd. PWRiL. Warszawa Wyd. V poprawione         

                      i uzupełnione, s. 152-156.

Rejman A., Zaliwski St. 1956. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL, wyd. II. Warszawa, s.125.

Wiech K. 1999. Szkodniki drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków, s. 6 – 113.

Wład P. 1996. Regiony fizyczno-geograficzne okolic Przemyśla. Rocznik Przemyski. 32. TPN. Przemyśl, s. 3-42.

Wład P. 1996a. Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. TPN . Przemyśl, s. 9-92.

Zaliwski St., Rejman A. (red.). 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 52-53.

    

FRUIT-GROWING TRADITIONS  IN PACŁAW

(Przemyśl Foothills)

The aims of this study are to present the history of fruit-growing traditions, methods of storage of orchard fruits, and notes on old varieties of apple trees. Those found in old orchards in the village of Pacław, near Kalwaria Pacławska (Przemyśl Foothills) are given as an example.

As a result of research into pomological descriptions, the following varieties were recognised, apple: Bukówka, Grabsztajny, Przemyskie, Szandarczyna, Szczetyna, Kogut, and Reneta, which has failed to produce fruit in 2011; and pear: Baba, Gdulka and Szara Bera.

In addition, the article describes the method of storage and preservation of fruits. Two fruit drying sites have been found in this orchard. After talking with the inhabitants the measurements of these sites were taken and sketches made in order to reconstruct such fruit dryers from the early twentieth century. Only two such sites have been found in the  Przemysl  Foothills so far.

                                                              Translated by Lilianna Witkowska-Wawer and dr David Sheppard

Więcej w:

Poznański G., Brożyniak A. 2012. Tradycje sadownicze w Pacławiu (Pogórze Przemyskie). ,,Rocznik Przemyski", t.48, z. 3,  Nauki Przyrodnicze, s. 73-85.