Grzegorz
Poznański (Przemyśl)
TRADYCYJNE SADOWNICTWO
NA TERENIE POGÓRZA PRZEMYSKIEGO
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest
przedstawienie badań nad zachowaniem starych odmian jabłoni oraz innych drzew
owocowych na terenie Pogórza Przemyskiego. W ramach projektu pt.
”Powrót
do korzeni – propagowanie tradycyjnego sadownictwa i warzywnictwa na terenach
cennych przyrodniczo Pogórza Przemyskiego” realizowane były badania
przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze w Leszczawie Dolnej
. W latach
2013-2014 przeprowadzono badania w 12 miejscowościach i wykonano ankiety z
właścicielami starych sadów owocowych. Po
omówieniu ankiet z zainteresowanymi osobami sporządzono sprawozdanie stanu
zachowania starych odmian drzew owocowych na obszarze Pogórza Przemyskiego (Poznański
2014).
Warunki przyrodnicze i sadownicze Pogórza Przemyskiego
Obszar Pogórza Przemyskiego od
strony północnej i zachodniej wyznacza rzeka San. Na zachodzie Pogórze
Przemyskie graniczy z Pogórzem Dynowskim, od południa z Górami Sanocko-Turczańskimi, a od
północnego wschodu z Płaskowyżem Sańsko-Dniestrzańskim. Na wschodzie jego granicę stanowi umownie
granicę z Ukrainą. Na badanym obszarze dominuje podgórska rzeźba terenu z
najwyższym szczytem Suchy Obycz (618
m n.p.m.). Krajobraz Pogórza Przemyskiego to przede
wszystkim udział lasów jodłowo-bukowych (około 70 %) oraz występowanie na
stokach zbiorowisk łąkowych i gruntów ornych. Dominuje krajobraz rolniczy,
zmieniony w wyniku wielowiekowej gospodarki człowieka.
Klimat badanego obszaru to typowy
klimat podgórski z obfitymi, rocznymi opadami. Gleby należą do gleb ubogich,
pierwotnych o nie wykształconym profilu glebowym. Występują gleby bielicowe i
brunatne. Przeważają w strukturze gleby klasy V i VI. Według klasyfikacji
przydatności gruntów ornych dla rolnictwa na obszarze można wyróżnić
następujące gleby: pszenny bardzo dobry, pszenny dobry i zbożowo-pastewny
mocny.
Pierwsze badania pomologiczne nad
układem rozmieszczenia i stanu zachowania historycznych – starych odmian
jabłoni w tym rejonie przeprowadzono w
latach pod koniec XX wieku oraz na początku XXI wieku.
Obszar, który został objęty
badaniami według B. Gałczyńskiego (1930) znajduje się II rejonie sadowniczym. W
1903 r. na podstawie pracy prof. K. Szulca Małopolskę, dawna Galicję,
podzielono na część nizinną 4 strefy (I-IV) i część górską na strefę (V).
Tereny rejonu Przemyśla według innego autora Antoniego Gładysza (1941) znajdują
się w II strefie sadowniczej. Przedstawione przez różnych autorów warunki
klimatyczno-glebowe Ziemi Przemyskiej pozwalają na uprawę prawie wszystkich
gatunków drzew owocowych i krzewów jagodowych na tych terenach.
Już w 1885 roku, jak podaje E. Jankowski
(1900) na Zjeździe Pomologów została ułożona lista polecanych 33 odmian
jabłoni. Były to odmiany:
Alant (Omanowe), Antonówka i pododmiany: Kamienna i Czerwonoboka, Oliwka czerwona Charłamowska, Jakóbek (Jacques Lebel),
Malinowe (Calville rouge d’automne Edelkonig), Kantówka gdańska (Kantapfel
danziger), Kosztela, Królowa renet (Reine des Reinettes, Englische
Goldparmane), Oberlandzkie (Himbeerapfel Oberlander), Oliwka biała (Weisser
Astracan), Papierówka biała, Kalwila różana (Ostogate), Rybstona (Ribston
Pippin), Kuzynek (Purpurrother Cousinot), Rajewskie, Reneta Baumana, Reneta
kaselska (Rtte Csasseler grosse, Rtte de Caux), Reneta landsberska (Rtte
Landsberger), Reneta szampańska (Rtte de Champagne, Loskrieger), Reneta szara
(portugalska), Śmietankowe, Strumiłłówka, Titówka (Tulskie), Cytrynowe (Winter
Citronenapfel), Glogierówka, Oliwka kronselska (Transparente de Croncels),
Reneta kanadyjska (Rtte du Canada), Reneta Koksa (Cox Orange Rtte), Reneta
woskowa (Rtte norgwegische Wachs) i Żeleżniak (de Fer, Eiserapfel).
Oprócz wyżej wymienionych odmian
jabłoni polecano dla niektórych rejonów Polski cenne odmiany: Burty, Mnichy, Moręgi i Sztetyny (Jankowski
1900a, 1928).
W 1897 roku Towarzystwo
Ogrodnicze w Krakowie ułożyło pierwszy dobór odmian drzew owocowych polecanych
do hodowli na terenie Galicji.
Następnie 1907 roku galicyjski
Wydział Krajowy ułożył listę wzorcową doboru odmian drzew owocowych dla terenów
Galicji (południowa część kraju).
Były to odmiany jabłoni
(Brzeziński 1929):
Antonówka, Aporta, Boiken, Cellini, Cytrynowe zimowe, Charłamowskie,
Grafsztynek, Grochówka, Inflanckie, Kardynalskie, Kantówka gdańska, Kosztela,
Kronselskie, Królowa renet, Malinowe oberlandzkie, Niezrównane Pisguda, Oliwka
biała, Oliwka czerwona, Ontario, Papierówka biała, Parmena szkarłatna zimowa,
Pepina Linneusza, Pepina londyńska, Pepina litewska, Pepina Parkera, Pepina
Ribstona, Piękne z Boskoop, Reneta ananasowa, Reneta Baumana, Reneta
blenheimska, Reneta kanadyjska, Reneta kasselska, Reneta Koksa, Reneta Kulona,
Reneta landsberska, Reneta orleańska, Reneta szampańska, Różanka wirgińska, Signe Tillisch, Titówka,
Wielki Książę Badeński, Zorza i
Żeleźniak.
W 1917 roku Wydział Krajowy w
Krakowie ułożył na zasadzie ankiet rzeczoznawców dobór odmian drzew owocowych
polecanych do ogólnej hodowli.
Polecano następujące odmiany dla
naszego terenu (dobór dla strefy I, II, III):
Jabłonie:
- odmiany letnie: Oliwka
czerwona, Różanka wirgińska - polskie panieńskie, Papierówka biała,
- odmiany jesienne: Kronselskie, Kardynalskie,
- odmiany zimowe: Reneta
landsberska, Malinowe oberlandzkie, Reneta Baumana, Pepina Parkera, Piękne
z Boskoop, Reneta Kulona, Grochówka,
Grusze:
- Guyota,
Faworytka, Wiliams, Amanlis, Bera Hardego, Salisbury, Apremoncka,
Tyriotka, Bera lyońska, Dobra Ludwika, Plebanka,
Śliwy:
- Wiktorya,
Kirka, Renkloda Altana, Renkloda wielka złota – Renkloda zielona, Renkloda
Ulena, Waszyngton, Węgierka włoska, Węgierka zwyczajna,
Czereśnie:
- Majowa
wczesna, Marmurkowa, Najwcześniejsza, Czarna Froma, Miodówka, Różowa
wielka, Hedelfinger, Czarna późna, Woskowa – kanarkowa – Dragana żółta,
Grolla wielka, Olbrzymka, Bűttnera, Elton,
Wiśnie:
- Książęca,
Królowa Hortensja, Goryczka, Osthajmska, Łutówka.
Oprócz tego polecano w latach
dwudziestych XX wieku następujące odmiany drzew owocowych. Niektóre odmiany
można jeszcze spotkać w starych sadach owocowych. Są to:
Jabłonie:
- Pepina
litewska – Glogierówka, Królowa renet, Pepina londyńska, Pepina Lineusza,
Reneta blenhajmska, Aporta, Królowa, Niezrównane Pisguda, Reneta Koksa,
Zorza, Brzoskwiniowe, Oliwka żółta, Antonówka kamienna, Langton'a,
Gravensteiner von Arrescov,
Reneta woskowa, Semis Incomparable, Reneta Jägra, Piękne z Nordhausen, Sztetyna
żółta zimowa, Boiken, Cytrynowe zimowe, Reneta szara z Brownlee, Rambur czerwony
letni, Piękna Ribstona, Dominesti, Sabłuk, Kandil Sinap, Kara Sina,
Tyrolskie Lederapfel, Tyrolskie Böhmer, Marschanzker, Charłamowskie,
Bursztówka polska, Rapa zielona, Rajewskie, Czeskie panieńskie,
Reneta Kulona,
Grusze:
- Zyfardka,
Tryumf, Komisówka, Diel, Witarnia Salzburska, Bera lyońska, Kongresówka,
Tongrówka, Księżna Williamsa, Bera Diela, Józefinka, Hrabina Paryża,
Maryliata, Flamandka, Karol Ernest, Lektyerka, Joanna d'Arc, Diuszesa,
Kolmarka, Krasanka, Oliwierka, Dziekanka zimowa, Bergamota Esperena,
Ananasówka francuska, Bera Ulmska, Orlantówka, Księżna Wiliamska,
Tongrówka, Radcowska, Szmalcówka, Besi de Montigny, Pierre Tourasse,
Winiówka litewska,
Śliwy:
- Brzoskwiniowa,
Siewka Ponda, Mirabelka z Metz, Węgierka Büllera, Denbigh, Grand Duc, Cesarska
czerwona,
Wiśnie:
Tradycyjne sadownictwo na terenie Pogórza
Przemyskiego
Na terenie Pogórza
Przemyskiego w miejscowościach, w których były przeprowadzone ankiety występują
stare sady owocowe. Z powodu trudnych warunków klimatyczno-geograficznych tych
terenów od dawna próbowano zakładać przy gospodarstwach sady owocowe. Przy
każdym gospodarstwie domowym były drzewa owocowe. Przeważnie sady były położone
blisko gospodarstwa domowego – często w sąsiedztwie zabudowań gospodarczych. Jednak tylko właściciele większych gospodarstw mogli
pozwolić sobie na duże powierzchnie sadów. Sadzonki młodych drzew owocowych
były dostarczane ze szkółek Sapiehów z Krasiczyna, ks. Lubomirskich z Miżyńca,
Pawlikowskich z Medyki oraz z Kalwarii z klasztoru oo. Franciszkanów. Sady
zakładane były w latach 20 i 30-tych XX wieku. Według przeprowadzonych rozmów z
mieszkańcami Pacławia jabłka i suszone owoce były przed wojną sprzedawane na
targach w Przemyślu i w Dobromilu.
Często odbiorcami płodów owocowych byli kupcy żydowscy, którzy skupowali od
okolicznej ludności towary i następnie były rozprowadzane i sprzedawane w handlu detalicznym w rejonie Ustrzyk
Dolnych. Często właściciele sadów konsumowali owoce na bieżąco oraz sporządzano
susz owocowy, kompoty, przetwory i zupy na mleku – poliwkę (Poznański,
Brożyniak 2012). Ze względu na przemienny dwuletni cykl owocowania drzew nie
zawsze (nie regularnie) właściciele sadów mieli dochód z produkcji sadowniczej.
Po wojnie ze względu na wprowadzenie nowoczesnych intensywnych sadów towarowych z drzewami odmian karłowych
tradycyjne sady wysokopienne powoli stawały się nieopłacalne. Obecnie część
owoców zbierane są jako spady i są sprzedawane na koncentrat owocowy. Po
analizie przeprowadzonych ankiet można stwierdzić, że przeważają sady
przydomowe, o powierzchni około 0,5
ha (Tab.1). Są to sady liczące od kilku do
kilkudziesięciu drzew owocowych. Przeważają jabłonie, ale występują też inne
gatunki, np.: grusze, śliwy, czereśnie, wiśnie i orzechy włoskie. Większości są
to sady w stanie dobrym, ale wymagające regularnej pielęgnacji. Często jeszcze
na terenie Pogórza Przemyskiego właściciele starszego pokolenia szczepią
jabłonie na dzikich formach, które występują w najbliższej okolicy. I tak
mieszkańcy Huwnik wykorzystują jako podkładkę pod jabłonie do szczepienia
odmianę lokalną Leśnicę. Jest to „forma leśnej jabłoni”, która od dawna była
wykorzystywana do przeszczepiania drzew owocowych. Dobrze zachowane sady można
zobaczyć w miejscowościach m.in.: Aksmanice, Darowice, Huwniki, Kłokowice,
Kniażyce, Makowa, Młodowice, Nowe Sady, Pacław, Sierakośce i Witoszyńce. Innym
ciekawym elementem w krajobrazie przyrodniczym Pogórza Przemyskiego są
zachowane fragmenty alei drzew owocowych. Takie nasadzenia przydrożnych drzew
owocowych można zobaczyć jeszcze na odcinkach dróg między Posadą Rybotycką a
Rybotyczami i między Nowosiółkami Dydyńskimi a Nowymi Sadami (Poznański
2006, Poznański, Brożyniak 2012).
Tab.1. Sady owocowe na terenie Pogórza Przemyskiego – ankieta
(Poznański 2014)
L.p.
|
Miejscowość
|
Powierzchnia sadu
(jednostka miary – 1 ar)
|
od 3 ar do 15 ar
|
od 16 ar do 50 ar
|
od
51 ar do 80 ar
|
>
81 ar
|
1.
|
Aksmanice
|
4
|
6
|
2
|
2
|
2.
|
Gruszowa
|
-
|
2
|
-
|
1
|
3.
|
Kalwaria Pacławska
|
-
|
1
|
-
|
-
|
4.
|
Kłokowice
|
1
|
4
|
-
|
-
|
5.
|
Leszczawka
|
1
|
-
|
-
|
-
|
6.
|
Makowa
|
1
|
-
|
-
|
-
|
7.
|
Nowe Sady
|
2
|
11
|
2
|
4
|
8.
|
Nowosiółki Dydyńskie
|
5
|
-
|
-
|
-
|
9.
|
Pacław
|
1
|
3
|
1
|
1
|
10.
|
Rybotycze
|
1
|
-
|
-
|
-
|
11.
|
Sierakośce
|
6
|
18
|
1
|
1
|
12.
|
Sólca
|
1
|
3
|
1
|
3
|
Ochrona zasobów genetycznych starych odmian
drzew owocowych
Polska
podpisała i ratyfikowała „Konwencję o Ochronie Różnorodności Biologicznej”, a
jeden z punktów nakazuje „objęcie ochroną ras i gatunków udomowionych roślin i
zwierząt, a w szczególności starych i lokalnych”. Obecnie trwają prace w
różnych ośrodkach naukowych w tym w ogrodach botanicznych, arboretach,
nadleśnictwach, w parkach
krajobrazowych przez stowarzyszenia i fundacje oraz przez osoby prywatne nad
zgromadzeniem kolekcji historycznych odmian drzew i krzewów owocowych w tym
jabłoni i grusz, w celu zachowania
lokalnych odmian (różnorodności odmianowej) przed wyginięciem, zniszczeniem i
zapomnieniem. Ciągła produkcja tych samych gatunków roślin sadowniczo-rolniczych
powoduję, że znikają wartościowe odmiany na danym terenie. Przyczynia się to do
erozji genetycznej i zubożenie odmian
miejscowych
wśród świata roślin
uprawnych.
Historyczne (stare) odmiany drzew
owocowych warte są zachowania choćby z tego względu, że posiadają naturalną
odporność na mróz, choroby i szkodniki. W warunkach środowiska
przyrodniczo-rolniczego są zdolne utrzymać się na śródpolnych, śródleśnych i przydomowych
nasadzeniach bez szczególnie kłopotliwej pielęgnacji. Mając naturalny pokrój,
drzewa te są ozdobą krajobrazu i dają plon o unikalnych walorach smakowych i zdrowotnych szczególnie ceniony
przy domowych przetworach np.: dżemy, soki, marmolady, susz i wina owocowe oraz
mrożonki.
Stare drzewa
owocowe w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym pełnią ważną rolę ekologiczną. Są
miejscem żerowania wielu gatunków owadów, płazów, gadów, drobnych ssaków oraz
ptactwa. To przyczynia się do zwiększenia różnorodności biologicznej danego
terenu. Dodatkowo, bardzo często stare odmiany drzew owocowych sprzyjają
rozwojowi pożytecznej entomofauny produkując obficie pyłek i nektar, a to z
kolei powoduje, że zwiększa się liczebność dzikich zapylaczy, które są
niezbędne do właściwego zapylania wielu upraw. Dlatego też, dawne sady owoce stanowią
bardzo ważny układ przyrodniczy, niezbędny dla zachowania bogatej różnorodności
biologicznej.
Drzewa owocowe
mają szczególną wartość naukową, kulturową, historyczno-pamiątkową i krajobrazową. Oznaczają się
indywidualnymi cechami i są charakterystycznym elementami w pejzażu
przyrodniczo-rolniczym Pogórza Przemyskiego.
Wyżej wymienione
informacje o historycznych odmianach drzew owocowych ułatwią przekazanie
chociaż cząstki historii szkółkarstwa, sadownictwa i ogrodnictwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku młodym
pokoleniom. Dlatego w najbliższym czasie należy przeprowadzić:
·
pełną inwentaryzację historycznych odmian
jabłoni na badanym terenie,
·
przygotowanie dokumentacji dotyczącej biologii,
ekologii, fenologii i liczebności odmian drzew owocowych na badanym terenie,
·
prowadzenie obserwacji nad wykorzystaniem
pozytywnych cech (genów) w hodowli nowych odmian na bazie starych odmian
jabłoni,
·
opracowanie programu zachowania
ex situ i
in situ starych
odmian drzew owocowych,
·
zebranie i założenie kolekcji zachowawczych
starych odmian drzew i krzewów owocowych np.: jabłoni, grusz, śliw, czereśni,
wiśni, winorośli, itp.
·
rozmnażanie pozyskiwanego materiału,
·
wdrożenie i upowszechnienie rozmnożonego
materiału wśród społeczności lokalnej,
instytucji np. parków krajobrazowych, nadleśnictw, arboretów i ogrodów
botanicznych,
·
opracowanie podstaw prawnych dla ochrony roślin
użytkowych, zwłaszcza w
miejscach dotychczasowego występowania, np.: w otoczeniu obiektów zabytkowych,
w ogrodach podworskich, na terenie folwarków i na terenach fortów Twierdzy
Przemyśl,
·
wskazanie możliwości ochrony starych odmian
jabłoni w pasie ochrony krajobrazu wiejskiego jako jednego z ważnych elementów
kształtowania środowiska i otoczenia,
·
utworzenie użytków ekologicznych w celu
zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk,
·
utworzenie „rezerwatów” starych sadów owocowych
na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego,
·
inną metodą częściowej ochrony jest utrzymanie
tradycyjnych form użytkowania obszaru oraz kształtowania biotopu,
·
pozyskiwanie lokalnej społeczności do
prezentowanych zagadnień,
·
ogólne studia w zakresie zagospodarowania
przestrzennego i turystycznego,
· wdrożenie mechanizmów integracyjnych,
pozwalających na powiązanie różnych przedsięwzięć (rolnictwo ekologiczne,
agroturystyka, ochrona tradycji kulturowych wsi) z programami ochrony zasobów
genetycznych,
·
stworzenie warunków gwarantujących opłacalność i
konkurencyjność upraw starych odmian drzew owocowych w stosunku do odmian
nowych,
·
utworzenie alternatywnego rynku sadzonek starych
odmian drzew owocowych, zarówno dla producentów na skalę przemysłową jak i
działkowiczów, hobbystów, przy ścisłej współpracy z bankiem genów,
zapewniającym wymianę informacji oraz fachową opiekę,
·
podjęcie działań edukacyjnych w szkołach i wśród
rolników (prelekcje, warsztaty, itp.),
·
stały monitoring w mediach, w czasopismach
fachowych i popularnonaukowych, pogadanki skierowane do właścicieli starych
sadów owocowych o zachowanie tej substancji dla dalszego pokolenia w celu
ratowania lokalnej tradycji kulturowej danego regionu, itp.
Dlatego
też wyniki z badań nad układem rozmieszczenia odmian jabłoni na obszarze
Pogórza Przemyskiego, oprócz odmian, które znajdują się w Arboretum w
Bolestraszycach, mogą być reprezentowane dla terenów południowo-wschodniej
Polski.
Charakteryzują
one pewien wybrany fragment terenu, w którym nastąpiła kompensencja czynników
zachowania tych starych odmian jabłoni. Do najbardziej charakterystycznych
można zaliczyć: warunki przyrodniczo-klimatyczne, kulturowe oraz własność sadów
owocowych przez osoby prywatne.
Przedstawiony
materiał oraz wykazane bogactwo (ilość starych odmian jabłoni) świadczą o wyjątkowych wartościach tych terenów.
Cenną inicjatywą zamierzającą do zabezpieczenia starych odmian jabłoni i innych
grup świata roślin i zwierząt na terenie Pogórza Przemyskiego jest propozycja
utworzenia i powołania na tym obszarze Turnickiego Parku Narodowego. Park ten
chroniłby najcenniejsze elementy kulturowo przyrodnicze Karpat Wschodnich.
Stare odmiany jabłoni na Pogórzu Przemyskim
– analiza wyników wywiadu ankietowego
Na terenie Pogórza Przemyskiego
stwierdzono ponad 100 historycznych odmian jabłoni. Z tej liczby zanotowano 30
odmian jabłoni, które najczęściej występowały na badanym terenie. Oprócz tego
stwierdzono około 34 odmian jabłoni o ciekawych nazwach lokalnych, których
nigdzie nie zanotowano w opisach pomologicznych oraz w katalogach szkółek drzew
i krzewów owocowych wychodzących na przełomie XIX i XX wieku. Między innymi są
to takie odmiany: Baby, Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki,
Korobówki, Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa, Leśnica, Ludwiki,
Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety, Pomarańczówki, Poziomkowa,
Redery, Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczaki, Śliczaki, Typliki,
Weissy, Wery, Werthy i Zajęczbówka.
Stwierdzono na
terenie Ziemi Przemyskiej
dominację w starych sadach 14 odmian jabłoni.
Są to:
Bankroft, Buraczki = Kuzynek Czerwony, Charłamowska, Cytrynowe Zimowe,
Cesarz Wilhelm, Grafsztynek prawdziwy, Grochówka, Jonatan, Kosztela, Królowa
Renet, Kronselska, Malinowa Oberlandzka, Papierówka biała (Inflancka) i Piękna
z Boskoop
W kolekcji pomologicznej w
Arboretum i Zakładzie Fizjografii w Bolestraszycach (AiZF); w sadzie
pomologicznym znajdują się ciekawe historyczne odmiany jabłoni z
południowo-wschodniej Polski oraz z Karpat Wschodnich, które wymagają dalszych
prac pomologicznych i obserwacji fenologicznych. Są to odmiany jabłoni:
Adam Mickiewicz, Antonówka Śmietankowa (syn. Antonówka Półtorafuntowa),
Bezogonkowa Kalwaryjska, Cyganka, Grubonóżka Krugera, Goździkowa, Kantówka
Gdańska, Kuzynek Czerwony, Piękna z Herrnhurt, Rajewska, Reneta Ananasowa,
Reneta Gwiazdkowa, Reneta Harberta, Reneta Muszkatowa, Reneta Wagnera, Reneta
Złota, Winiak Śląski, Winter Banana i Złota Szlachetna.
We wrześniu 2013 roku
na terenie Pogórza Przemyskiego przeprowadzono w 12 miejscowościach badania nad
rozmieszczeniem starych odmian drzew owocowych. Były to następujące
miejscowości: Aksmanice, Gruszowa, Kalwaria Pacławska, Kłokowice, Leszczawka,
Makowa, Nowe Sady, Nowosiółki Dydyńskie, Pacław, Rybotycze, Sierakośce i Sólca.
Wykonano 84 ankiet i
przeprowadzono rozmowy z właścicielami sadów owocowych. W sadach występowały głównie odmiany
jabłoni oraz rzadziej inne gatunki drzew owocowych w tym grusze, czereśnie,
wiśnie i orzechy włoskie. Niżej w tabeli przedstawiono odmiany jabłoni o nazwach znanych z literatury
pomologicznej oraz odmiany o nazwach lokalnych (Brzeziński 1929, Brzeziński
2012, Hartmann, Fritz 2011, Hodun G., Hodun M. 2013, 2014/2015, Łucka, Rejman
1974, Mika 2002, Petzold 1979, Poznański 2003,
2004, Rejman 1976, 1979, Rejman, Dzięcioł 1983, Rejman, Rembacz 1975,
Sobieralska 2003, Sobieralska, Pająkowski 2008/2009, Stare odmiany jabłoni w
dawnej Galicji Wschodniej 2011, Sękowski 1993, Zagaja, Suski 1991,
Zaliwski, Rejman 1952 i Katalogi szkółek).
Czasami przedstawiono odmiany
innych gatunków drzew owocowych. Ciekawym elementem w starych sadach owocowych
na terenie Pogórza Przemyskiego były zakładane suszarnio-wędzarnie w celach
konserwacji, przetwarzania i magazynowania owoców, głównie jabłek, grusz i
śliw. Takie miejsca po suszarniach można zobaczyć w miejscowości Pacław. Były
to konstrukcje drewniane z ceglanym i kamiennym murkiem po środku. Z jednej
strony w obniżonym terenie
na konstrukcji drewnianej, na sitach zrobionych z cienkich pędów wikliny i
leszczyny układano przygotowane, pocięte na plasterki owoce jabłek, grusz
oraz w całości owoce śliw. Z drugiej strony
murka układano drewno na małe ognisko (dobre było drewno z drzew owocowych) i
dym który powoli rozchodził się pod sitami, powodował procesy konserwacji owoców. Takie suszenie -
wędzenie owoców trwało kilka godzin. W ten sposób można było, jak był dobry
urodzaj na owoce w danym roku zagospodarować całe plony (Tab.2.) (Poznański,
Brożyniak 2012).
Tab.2.Stare odmiany jabłoni na terenie Pogórza Przemyskiego – ankieta (Poznański
2014)
L.p.
|
Miejscowość
- ilość ankiet
|
Gatunki drzew - odmiany
|
Uwagi
|
1.
|
Aksmanice (14)
|
Szara Reneta, Jonatan,
Buraczek, Cesarz Wilhelm, Kosztela, Piękna z Boskoop, Grafensztajn,
Malinówka, Bankroft, Złota Reneta, Baba, Orzechówka, Czerwona Papierówka,
Antonówka, Grochówka i
Starking,
|
|
2.
|
Gruszowa (3)
|
Piękna z Boskoop, Cytrynówka,
Orzechówka i Zajęczbówka,
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
3.
|
Kalwaria Pacławska (1)
|
Cesarz Wilhelm, Piękna z
Boskoop, Złota Reneta, Antonówka i Kosztela,
|
|
4.
|
Kłokowice (5)
|
Cesarz Wilhelm, Jonatan,
|
odmiany
nie oznakowane
|
5.
|
Leszczawka (1)
|
Szara Reneta,
|
odmiany
nie oznakowane
|
6.
|
Makowa (1)
|
-
|
odmiany
nie oznakowane
|
7.
|
Nowe Sady
(19)
|
Grafensztajn, Węgierka, Szara
Reneta, Złota Reneta, Olbrzymia, Jonatan, Cytrynówka, Wera, Szotaszki,
Bankroft,
Malinówka, Papierówka, Piękna z
Boskoop, Kosztela, Sztetyna czerwona, Grochówka, Grochówka czerwona,
Buraczek, Żeleźniak, Cesarz Wilhelm, Koksa Pomarańczowa, Pisak i Redery,
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
8.
|
Nowosiółki Dydyńskie (5)
|
Grafensztajn, Szara Reneta,
Papierówka, Zimowe i Złota Reneta,
|
|
9.
|
Pacław (6)
|
Papierówka, Sztetyna, Reneta
Kulona, Złota Reneta, Grabsztyna, Kosztela, Szara Reneta, Reneta Landsberska.
Grusze odmiany; Cukrówki i Grecka.
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
10.
|
Rybotycze (1)
|
Papierówka.
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
11.
|
Sierakośce (26)
|
Szara Reneta, Grafensztajn,
Jonatan, Funtówki, Bankroft, James Grieve, Grochówka, Antonówka, Papierówka,
Złota Reneta, Poziomkowa, Kosztela, Reneta czerwona, Kapuśniak, Cesarz
Wilhelm, Wealthy, Starking, Rybson, Weiss, Malinówka, Redera, Wertha, Idared,
Jonagold, Lobo, Siwak, Śliczak, Orzechówka, Krasiak, Baba, Typliki i Reneta Landsberska. Czereśnie odmiany; Sercówka
i Hedelfińska.
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
12,
|
Sólca (8)
|
Szara Reneta, Bankroft, Grochówka,
Lobo,
Papierówka, Złota Reneta, Kosztela,
Idared, Piękna z Boskoop, Jonagold,
Siwak i Śliczak. Grusze odmiany; Bera, Cukrówka i Lukasówka.
|
były
też renety – odmiany nie oznakowane
|
Podsumowanie
Popularyzując stare odmiany
jabłoni w społeczeństwie, szczególnie wśród młodzieży szkolnej, turystów
przyczyniamy się do rozpropagowania wiedzy o historii uprawy roślin
sadowniczych, kulturze upraw, o nawykach żywieniowych naszych przodków i wyrabiamy świadomość ochrony
wyżej wymienionych dóbr kultury i przyrody.
Długa tradycja
uprawy i hodowli na naszych terenach drzew owocowych, która jest zakorzeniona
głęboko w pamięci i świadomości mieszkańców Ziemi Przemyskiej, pozwoli
następnym pokoleniom na uratowanie, zachowanie i pielęgnację starych odmian
drzew owocowych.
Słusznie wydaje się ratowanie
starych odmian roślin sadowniczych – np. jabłoni, grusz, śliw, czereśni, wiśni
i winorośli, itp., bo jest to powrót do pięknej tradycji polskiego sadownictwa i
szkółkarstwa na terenach południowo-wschodniej Polski. Pozwala to na
popularyzację starych odmian roślin sadowniczych w społeczeństwie. Wyrabia też
świadomość czynnej ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego pięknej Ziemi
Przemyskiej.
Literatura
Brzeziński K. 1929. Polska pomologja. Księgarnia Wydawnicza
H. Altenberga we Lwowie.
Lwów, wyd. II,
Brzeziński W. 2012. Atlas czereśni dla sadowników i szkółkarzy.
Wydanie szkoleniowe.
Wydawnictwo
Lingwa i Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Gdynia,
Gałczyński B. 1930. Sadownictwo
dochodowe. Warszawa. Nakładem autora,
Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V.
Wyd. Hasła Ogrodniczo-
Rolniczego. Tarnów,
Hartmann W., Fritz E. 2011. Farbatlas Alte Obstsorten. Eugen Ulmer
KG. Stuttgart,
Hodun G., Hodun M. 2013. Podręczny atlas dawnych odmian jabłoni.
Wyd. Towarzystwo
Przyjaciół Dolnej Wisły.
Gruczno,
Hodun G., Hodun M. 2014/2015. Podręczny atlas dawnych odmian gruszy,
śliwy, czereśni
i wiśni. Wyd. Towarzystwo
Przyjaciół Dolnej Wisły. Gruczno,
Jankowski E. 1900. Ogród przy dworze wiejskim. Warszawa.
Nakładem autora, wyd. II, Jankowski E. 1900a. Sad przy chacie. Warszawa. Nakładem
autora, wyd. IV,
Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni
św. Wojciecha. Poznań,
Warszawa, Wilno, Lublin, wyd.
V,
Łucka M., Rejman A. 1974. Atlas śliwek. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Mika A. 2002. Jabłoń. Owoce z mojego ogródka. Wyd.
MULTICO Oficyna Wydawnicza.
Petzold H.
1979. Apfelsorten. Neumann Verlag.
Leipzig-Radebeul,
Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni
Ziemi Przemyskiej. „Rocznik
Przemyski”, t. 39, z. 3,
Nauki Przyrodnicze,
Poznański G. 2004. Jabłoń – element krajobrazu polskiego. Biuletyn
Informacyjny TPN
w Przemyślu. Przemyśl, nr 8,
Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie
przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego
Sanu.
„Rocznik Przemyski”, t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze,
Poznański G. 2014. Tradycyjne sadownictwo na terenie Pogórza
Przemyskiego [W:] Stare
sady i tradycyjne ogrody
wiejskie na terenie Pogórza Przemyskiego – dziedzictwem
kulturowo-przyrodniczym. Praca
zbiorowa. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze,
Leszczawa Dolna, s. 3 – 53,
Poznański G., Brożyniak A. 2012. Tradycje sadownicze w Pacławiu (Pogórze
Przemyskie).
„Rocznik Przemyski”, t. 47, z.
3, Nauki Przyrodnicze,
Rejman A. (red).1976. Pomologia. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Rejman A. 1979. Atlas jabłek. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Rejman A., Dzięcioł W. 1983. Atlas gruszek. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Rejman A., Rembacz J. 1975. Atlas czereśni i wiśni. Wyd. PWRiL,
Warszawa,
Rejman A., Zaliwski S. 1956. Pomologia. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych.
Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie,
Sobieralska R., Pająkowski J.
(red.). 2008/2009. Tradycyjne sady
przydomowe. Wyd.
Towarzystwo Przyjaciół Dolnej
Wisły, Świecie,
Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji Wschodniej. Praca zbiorowa.
Wyd. AiZF
w Bolestraszycach. Arboretum
Bolestraszyce zeszyt 15. Bolestraszyce 2011,
Zagaja S., Suski Z. 1991. Orzech włoski i leszczyna. Wyd. PWRiL,
Warszawa,
Zaliwski S., Rejman A. 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL, Warszawa,
Katalogi szkółek
·
Szkółki Żbikowskie. Drzewa, Krzewy Owocowe i
Ozdobne. Róże i Byliny. S. Hoser w
Warszawie. Aleje Jerozolimskie Nr 45. Opisy odmian drzew owocowych.
·
Katalog Największej Powiatowej Szkółki Drzew
Owocowych w Polsce. Wydział powiatowy w Rawiczu, Województwo. Poznańskie.
·
Katalog drzew i krzewów owocowych szkółek gospodarstwa
ogrodniczego Mieczysława Bolesława
Hoffmana w Częstochowie. Ul. Dębińskiego
Nr 6/18. Zakład istnieje od 1909.
·
Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych,
ozdobnych i bylin Juliana br. Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo
stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.
·
Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i
Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach,
pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i
jesień 1963 - wiosna 1964.
·
Katalog z 1799 roku drzew owocowych z Osieka
/powiat Wadowice/. Arboretum Bolestraszyce. Zesz.1. 1992. Przedruk.
·
Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i
krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki i Miżyńca pod Przemyślem.. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 1.
1992. Przedruk.
·
Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych
tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod
Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St.
Baylego. W Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.
·
Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych,
ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze
Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. Arboretum Bolestraszyce.
Zesz. 10. 2005. Przedruk.
Streszczenie na język angielski
Tradycyjne
sadownictwo na terenie Pogórza Przemyskiego
W artykule przedstawiono
badania nad zachowaniem starych odmian jabłoni oraz innych drzew owocowych na
terenie Pogórza Przemyskiego. W ramach projektu pt. ”Powrót do korzeni – propagowanie
tradycyjnego sadownictwa i warzywnictwa na terenach cennych przyrodniczo
Pogórza Przemyskiego” realizowane były badania przez Fundację
Dziedzictwo Przyrodnicze w Leszczawie Dolnej. W latach 2013-2014 przeprowadzono
badania w 12 miejscowościach i wykonano ankiety z właścicielami starych sadów
owocowych. Po omówieniu ankiet z
zainteresowanymi osobami sporządzono sprawozdanie stanu zachowania starych odmian
drzew owocowych na obszarze Pogórza Przemyskiego. Do ciekawych odmian jabłoni
można wymienić, takie jak: Baby, Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki,
Kompościaki, Korobówki, Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa,
Leśnica, Ludwiki, Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety,
Pomarańczówki, Poziomkowa, Redery, Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz,
Śliwczaki, Śliczaki, Typliki, Weissy, Wery, Werthy i Zajęczbówka.
Summary
Traditional arboriculture in the Przemyskie
Foothills
This paper presents research on the
current status of old varieties of apple trees and other fruit trees in the
Przemyskie Foothills. The research was undertaken by Fundacja Dziedzictwo
Przyrodnicze (Nature Heritage Foundation) in Leszczawa Dolna as part of the
project: “Returning to the roots – promoting traditional arboriculture and
horticulture in the valuable natural areas of the Przemyskie Foothills”. In
2013 – 2014 a
survey was carried out in 12 parishes in which owners of old orchards were
asked to fill out questionnaires. After the information from the questionnaires
was discussed with people involved in this project, a report was prepared on
the survival status of old apple tree varieties in the Przemyskie Foothills.
Amongst the most interesting varieties are: Baby,
Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki, Korobówki,
Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa, Leśnica, Ludwiki,
Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety, Pomarańczówki, Poziomkowa, Redery,
Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczaki, Śliczaki, Typliki, Weissy,
Wery, Werthy and Zajęczbówka.
Translated by Lilianna
Witkowska-Wawer
