Leżące w murawie owoce jabłoni.

Literatura historyczno-przyrodnicza wykorzystywana przy pisaniu artykułów
o tematyce sadowniczno-pomologicznej terenów Małopolski wschodniej,  okolic miasta Przemyśla  i Pogórza Przemyskiego.

1. Aftanazy R. 1996. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie.Ziemia przemyska i sanocka. Wyd. II. T.8. Zakład Narodowy im.Osolińskich. Wrocław- Warszawa.
2. Borecki Z. 2001. Nauka o chorobach roślin. Wyd. PWRiL. Wyd. III. Warszawa. Str.: 174-177.
3. Brzeziński K. 1921. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Lwów. Str.: 5-91 .
4. Brzeziński K. 1929. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Wyd. II. Lwów. Str.: 9-143.
5. Cimanowski J., Godyń A., Niemczyk E. 1988. Ochrona sadów. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 155-158.
6. Dolatowski J. 1997. Kolekcje dendrologiczne w Podhorcach koło Stryja (1896-1938). Arboretu Bolestraszyce. Zeszyt 5. Bolestraszyce. Str.: 21-41.
7. Dolatowski J. (red.). 1999. Szkółkarstwo polskie 1799-1999. Wyd. Agencja Promocji Zieleni. Warszawa.
8. Dziubiak M. 2004. Collection of the Genus Malus Mill. in the Botanical Garden of the Polish  Academy of Scieces in Warsaw. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research. Special ed. vol. 12:  121-128.
9. Dziubiak M. 2005. Moda na stare odmiany jabłoni, w: Szkółkarstwo, nr 1. Str.: 58-60..
10. Dziubiak M. 2005a. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. II), w: Szkółkarstwo, nr 2. Str.: 66-70.
11. Dziubiak M. 2005b. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. III), w: Szkółkarstwo, nr 3. Str.: 48-52.
12. Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora.
13. Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V. Wyd. Hasła Ogrodniczo-Rolniczego. Tarnów.
14. Gładysz A. 1965. Sadownictwo dla praktyków. Nakładem Towarzystwa Miłośników Ogrodnictwa.   Tarnów.
15. Grabowski M. 1999. Choroby drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków. Str.: 46 -49.
16. Hodun G. 2001.    Nadzieja    dla    starych    odmian    drzew    owocowych.    Miesięcznik     „Działkowiec” Nr 1 (605). Str.: 34-35.
17. Hodun G. 2001a.  Stare  odmiany  jabłoni  -  letnie i jesienne.  Miesięcznik „Działkowiec”. Nr 2 (606). Str.: 22-23..
18. Hodun G.2001b. Stare  odmiany jabłoni - jesienne i wczesnozimowe. Miesięcznik „Działkowiec”. Nr 3 (607), str.: 36-37 i Nr 4 (608), str.: 32-33.
19. Hodun G. 2001c.  Zapomniane  jabłonie   odmiany   zimowe.  Miesięcznik  „Działkowiec”. Nr 5 (609). Str.: 34-35. 
20. Hodun G. 2002. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik „Ogrody, ogródki, zieleńce”. Nr 3 (35). Str.: 20-23.
21. Hodun G. 2006. Powrót starych odmian. Miesięcznik "Działkowiec". Nr 2 (666). Str.: 32-34.
22. Hodun G. 2006a. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik "Działkowiec". Nr 3 (667). Str.: 38-39.
23. Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni św. Wojciecha. Poznań, Warszawa, Wilno   Lublin. Wyd. V. Str.: 376-377.
24. Kaczyński Wł. 1879. Cechy pomologiczne owoców. Dwutygodnik "Ogrodnik Polski", R.1, nr 1, s.2-3; nr 2, s.27-28; nr 4, s.75-80; nr 5, s. 100-103; nr 6, s. 123-124, Warszawa.
25. Łęski R. 1983. Terminarz ochrony sadów w tablicach barwnych. Wyd. PWRiL. Wyd. VI poprawione i uzupełnione. Str.: 39-44, 62-67 i 72-95.
26. Michalik S. (red.). 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA. Kraków.
27. Misiak T. 2005. W dorzeczu środkowego Sanu. Środowisko przyrodnicze, przemiany na przestrzeni wieków i ochrona. Biblioteka Przemyska. Tom XLII. Wyd. TPN w Przemyślu.
28. Mitschurin I.W. 1943. Pomologische Beschreibung der neuen von I.W. Mitschurin gezüchteten Obstsorten; Apfel, str.: 92-123, Birnen, str.: 124-134, w: Gedanken und Erkenntnisse. Ergebnisse 60 jähriger Züchtungsarbeit mit Obstsorten. Gartenbauverlag Trowitzsch & Sohn. Frankfurt-Oder/Berlin/Posen.
29. Olszak R.W. 1999. Ochrona przed szkodnikami i chorobami, w: Jonagold i jego sporty. (Praca zbiorowa). Wyd. Plantpress. Kraków. Rozdział VI. Str.: 129-158.
30. Paschkewitsch. W.W. 1930. Obstbaumsorten von Wolhynien.  Leningrad. Mps  w  Bibliotece Zakładu Arboretum i Fizjografii w Bolestraszycach. Dar prof. B. Sękowskiego.
31. Petzold H. 1979. Apfelsorten. Neumann Verlag. Leipzig-Radebeul.
32. Pieniążek S.A. 1954. Sadownictwo. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 569-588.
33. Piórecki J. 1989. Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego. Wyd. KAW. Rzeszów.
34. Piórecki J. 1992. Arboretum Bolestraszyce. Zeszyt 1. Bolestraszyce. Str.: 46-47 i 106-109.
35. Piórecki J., Zarzycki K. 2000. Arboretum Bolestraszyce. Przewodnik, wyd. III, poprawione i uzupełnione, Bolestraszyce. Str.: 25-26.
36. Poznański G. 1999. Niech no tylko zakwitną jabłonie. Tygodnik „Pogranicze”, Nr 17. Str.: 15.
37. Poznański G. 2000. Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3,Nauki Przyrodnicze. Str.: 47-61
38. Poznański G. 2000a. 200 lat szkółkarstwa polskiego, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3,Nauki Przyrodnicze. Str.: 83-88.
39. Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.39, z.3, Nauki Przyrodnicze. Str.: 31-44.
40. Poznański G. 2003a. Historia uprawy jabłoni, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 7. Str.: 72-78.
41. Poznański G. 2004. Jabłoń - element krajobrazu polskiego, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 8. Str.: 80-84.      
42. Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego Sanu,  "Rocznik Przemyski", t. 42, z.5, Nauki Przyrodnicze. Str.: 51-66.
43. Przewodnik Ogrodniczy. (Praca zbiorowa). 1952. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 249-261.
44. Rejman A. 1976. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III. Str.: 18-99.
45. Rejman A. 1979. Atlas jabłoni. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. V uzupełnione.
46. Rejman A. 1981. Grusze. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III poprawione i uzupełnione. Str.: 42-43.
47. Rejman A. 1994. Pomologia. Odmianoznawstwo roślin sadowniczych. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 19-130.
48. Rejman A., Dzięcioł W. 1983. Atlas gruszek. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 78.
49. Rejman A., Zaliwski S. 1956. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd.  PWRiL. Warszawa. Wyd. II. Str.: 9-141.
50. Sękowski B. 1993. Pomologia systematyczna. Wyd. PWN. Warszawa. Tom I. Str.: 39-119.
51. Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik  sadowniczy starych odmian drzew owocowych. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Świecie. Str.: 8-20, 45-54 i 92-100.
52. Szafer W. (red.). 1959. Szata roślinna Polski. Wyd. PWN. Warszawa. Tom I. Str.: 557-586.Tom II. Str.: 78-90, 237-241.
53. Wład P. 1996. Regiony fizyczno-geograficzne okolic Przemyśla. Rocz. Przem. 32. TPN. Przemyśl. Str.: 3-42.
54. Wład P. 1996a. Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. TPN . Przemyśl. Str.: 9-92, 125-144 i 175-232.
55. Zaliwski St., Rejman A. (red.). 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 23-89.

Katalogi szkółek

·   Szkółki Żbikowskie. Drzewa, Krzewy Owocowe i Ozdobne. Róże i Byliny. S. Hoser  w Warszawie. Aleje Jerozolimskie Nr 45. Opisy odmian drzew owocowych.

·    Katalog Największej Powiatowej Szkółki Drzew Owocowych w Polsce. Wydział powiatowy w Rawiczu, Województwo. Poznańskie.

·       Katalog drzew i krzewów owocowych szkółek  gospodarstwa  ogrodniczego  Mieczysława  Bolesława  Hoffmana w Częstochowie. Ul. Dębińskiego  Nr 6/18. Zakład istnieje od 1909.

·      Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych, ozdobnych i bylin Juliana br Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.

·   Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach, pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i jesień 1963 - wiosna 1964.

·   Katalog z 1799 roku drzew owocowych z Osieka /powiat Wadowice/. Arboretum Bolestraszyce. Zesz.1. 1992. Przedruk. Str.: 185-190.

·     Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki i Miżyńca pod Przemyślem.. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 1. 1992. Przedruk. Str.: 191-270.

·      Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St. Baylego. W Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.

·   Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych, ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 10. 2005. Przedruk. Str.: 117 - 147.

Pień i kora jabłoni (Malus sp.).

Charakterystyczna kora pnia jabłoni (Malus sp.).

Fragment sadu owocowego (jabłonie) w dawnym założeniu pałacowo-parkowym w Jureczkowej
(Pogórze Przemyskie). Fot. G. Poznański 

 WARUNKI PRZYRODNICZE ZIEMI PRZEMYSKIEJ

     Obszar objęty badaniami obejmuje według klasyfikacji  fizycznogeograficznej aż 5 mezoregionów: Doliny Dolnego Sanu, Pogórza Jarosławskiego (Rzeszowskiego), Bramy Przemyskiej, Pogórza Dynowskiego i Pogórza Przemyskiego (Rożański 1982, Wład 1996, 1996a, Kryciński 1992, 1997, Markin 1998). Teren charakteryzuje się bogactwem przyrody i krajobrazu (Szafer 1959). Oprócz szaty roślinnej na walory przyrodniczo-klimatyczne składa się rzeźba terenu z głównym działem wodnym rzek Sanu i Wiaru z licznymi potokami górskimi. Tereny objęte badaniami leżą na poziomie od 200 m npm, do 550 m npm.

Rejon pod względem geobotanicznym  zbudowany jest z fliszu karpackiego (Michalik 1993, Wład 1996a). W „przemyskiej” części Karpat przeważają gleby pyłowe wytworzone ze zwietrzelin skał fliszowych. Gleby gliniaste występują jedynie w obniżeniach terenu powstałe ze zwietrzelin łupków ilastych. W zlewni Wiaru  występują dość duże  powierzchnie gleb ilastych. Na wymienionych wyżej pokrywach wytworzyły się różne typy gleb brunatnoziemnych. Według klasyfikacji przydatności gruntów ornych dla rolnictwa na terenie objętej badaniami można wyróżnić następujące gleby:

• pszenny bardzo dobry,
• pszenny dobry,
• zbożowo-pastewny mocny.

Na terenie badanego obszaru znajdują się duże kompleksy lasów liściastych w której dominują dęby, graby, lipy, buki, klony, a w podszyciu leszczyny i bogate runo leśne. Na stokach gór Pogórza Przemyskiego przeważają zbiorowiska łąkowe i grunty rolne. Na całym obszarze dominuje krajobraz rolniczy, zmieniony w wyniku wielowiekowej gospodarki człowieka (Michalik 1993, Wład 1996a). 

Obszar który był badany obejmuje teren o powierzchni około 600 km². W narysie jest to w przybliżeniu „kwadrat” o skrajnych, najdalej wysuniętych punktach od miasta Przemyśla:

• na północ - Orły,
• na południe - Nowe Sady,
• na zachód - Cisowa,
• na wschód - Medyka.

Zostało objętych badaniami 43 miejscowości. Są to miejscowości historycznie i kulturowo związane z Ziemią Przemyską. Większość sadów przylega do gospodarstw domowych. Powierzchnia sadów jest niewielka, do kilkudziesięciu drzew owocowych.

Położenie geograficzne terenów badanych w obrębie granic Polski jest główną przyczyną specyficznych cech klimatycznych tego obszaru (Michna 1967, Wład 1996a). Według badań Michny średnia temperatura w styczniu i lutym dla lat 1928-1938 wynosiły -3,5^*C oraz w okresie lat 1947-1959 -2,6^*C. Najcieplejszym miesiącem dla okolic Przemyśla jest lipiec. Średnia temperatura lipca obliczona z okresu 1928-1938 wyniosła 19,2^*C, a 18,7^*C z lat 1947-1959.

Innym elementem klimatycznym jest kierunek i siła wiatru. Dominują zachodnie,   południowo-zachodnie i północno-zachodnie wiatry,  a średnia roczna prędkość wiatru w Przemyślu dla okresu 1929-1938 wynosiła 1,5 m/sek., a z okresu 1947-1959 wynosi 3,0 m/sek.

Dla wegetacji roślin duże znaczenie mają wahania absolutnych temperatur. Absolutne minimum dla tych okolic wynosi  - 36,9^*C (11 lutego 1929).

Klimat okolic Przemyśla charakteryzuje się z występowaniem 40-50 dni mroźnych, 100-150 dni z przymrozkami oraz 60-80 dni z pokrywą śnieżną. Średnia roczna suma opadów wynosi 650-760 mm. Średnia temperatura roczna waha się w granicach 5,9^*C - 7,5^*C. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 190-210 dni (Michna 1967, Wład 1996a).

STREFY SADOWNICZE DLA REJONU PRZEMYSKIEGO

                  Na podstawie warunków klimatyczno-przyrodniczych Polski ustalono w 1929 roku mapę rejonów (stref) sadowniczych i dobór odmian jabłoni. Według B.Gałczyńskiego  tereny Rzeczypospolitej zostały podzielone na 6 rejonów. Obszar który został objęty badaniami znajduje się w II rejonie sadowniczym (Gałczyński 1930). W 1903 roku na podstawie pracy prof.K.Szulca Małopolskę - dawną Galicję podzielono na część nizinną obejmującą IV strefy i część górską na strefę V. Tereny rejonu Przemyśla znajdują się II strefie sadowniczej (Gładysz 1941). Wyniku długoletnich badań i obserwacji warunków klimatyczno-glebowych ułożono listę odmian jabłoni polecanch do nasadzeń w sadach. Dla rejonu II według Gałczyńskiego polecano następujące odmiany:

 „Inflanckie, Gladstone, Charłamowskie-Oldenburg, Worcester paermain, Kronselskie, Kardynalskie, Landsberskie, Bauman, Boiken, Pomarańczowe Cox’a, Pepina Parkera, Grochówka i Cox’a Pomona i Filippa jako zapylacze.” 

Do sadów domowych polecano oprócz w/w. odmian jeszcze:

„Różanka Wirgińska, Oliwka czerwona, Papierówka biała, Malinowe Oberlandzkie, Antonówka półtorafuntowa, Reneta szara francuska, Gliniak śląski, Zorza,Kalwila śnieżna Gruszewskiego”,
a na wystawy chłodniejsze odmiany polecane do sadów domowych rejonu I - go:

„Gladstone, Worcester Paermain, James Grieve, Filippa, Ribston, Charles Ross, Blenheim, Książęce, Grawsztynek, Lane’s Prince Albert, Bursztówka polska i Lord Grosvenor”(Gałczyński 1930).

Według Romera tereny objęte badaniami znajdują się w granicach 8 i 9 rejonu. Prawdopodobie granicą tych rejonów jest rzeka San. Na północ od miasta Przemyśla kończy się rejon 8 tzw. tarnowsko-sandomierski, a na południe od miasta rozpoczyna się rejon 9 - tzw.górski (Gładysz 1965).

Przedstawione przez różnych autorów warunki klimatyczno-glebowe Ziemi Przemyskiej  pozwalają na uprawę prawie wszystkich gatunków drzew owocowych i krzewów jagodowych na tych terenach.   

Mapa pochodzi z publikacji pt.: "Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji Wschodniej"   wydanej przez Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach. Arboretum Bolestraszyce, zeszyt 15. Bolestraszyce 2011. s. 9.

      Strefy klimatyczne według Kazimierza Szulca. Przemyśl jest w II strefie klimatycznej. Został dokonany dobór odmian drzew owocowych dla poszczególnych stref klimatycznych. Mapa znajduje się w publikacji pt. Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji wschodniej". Publikacja została wydana przez Arboretum Bolestraszyce - 2011, str. 9.

Ja już o tych strefach klimatycznych dla poszczególnych drzew owocowych (odmiany) pisałem w artykule pt.: "Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej" w zeszycie Nauki Przyrodnicze Rocznika Przemyskiego. 2000 rok, tom XXXVI, zeszyt 3, str. 47-61.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dla rejonu II według B. Gałczyńskiego (1930) polecano następujące odmiany:

Inflanckie, Gladstone, Charłamowskie-Oldenburg, Worcester paermain, Kronselskie, Kardynalskie, Landsberskie, Bauman, Boiken, Pomarańczowe Cox'a, Pepina Parkera, Grochówka i Cox'a Pomona i Filippa jako zapylacze. Do sadów domowych polecano oprócz wyżej wymienionych odmian jeszcze Różankę Wirgińską, Oliwkę czerwoną, Papierówkę białą, Malinową Oberlandzką, Antonówkę półtorafuntową, Renetę szarą francuska, Gliniaka śląskiego, Zorzę, Kalwilę śnieżną Gruszewskiego, a na wystawy chłodniejsze odmiany polecane do sadów domowych rejonu 1-go: Gladstone, Worcester Paermain, James Grieve, Filippa, Charles Ross, Blenheim, Książęce, Grawsztynek, Lane's Prince Albert, Bursztówka polska i Lord Grosvenor (B.Gałczyński 1930).

Wiadomość pochodzi z mojego artykułu pt.: "Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej", zeszyt Nauki Przyrodnicze. Rocznik Przemyski, 2000 rok, tom XXXVI, zeszyt 3, s. 47-61.

Literatura:

Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora.