Umierająca powoli stara jabłoń. 

Kartka pocztowa z jabłuszkiem wydana przez Biuro Wydawnicze "RUCH".

Stara odmiana jabłoni (Malus sp.).

Leżące w murawie owoce jabłoni.

Literatura historyczno-przyrodnicza wykorzystywana przy pisaniu artykułów
o tematyce sadowniczno-pomologicznej terenów Małopolski wschodniej,  okolic miasta Przemyśla  i Pogórza Przemyskiego.

1. Aftanazy R. 1996. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie.Ziemia przemyska i sanocka. Wyd. II. T.8. Zakład Narodowy im.Osolińskich. Wrocław- Warszawa.
2. Borecki Z. 2001. Nauka o chorobach roślin. Wyd. PWRiL. Wyd. III. Warszawa. Str.: 174-177.
3. Brzeziński K. 1921. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Lwów. Str.: 5-91 .
4. Brzeziński K. 1929. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Wyd. II. Lwów. Str.: 9-143.
5. Cimanowski J., Godyń A., Niemczyk E. 1988. Ochrona sadów. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 155-158.
6. Dolatowski J. 1997. Kolekcje dendrologiczne w Podhorcach koło Stryja (1896-1938). Arboretu Bolestraszyce. Zeszyt 5. Bolestraszyce. Str.: 21-41.
7. Dolatowski J. (red.). 1999. Szkółkarstwo polskie 1799-1999. Wyd. Agencja Promocji Zieleni. Warszawa.
8. Dziubiak M. 2004. Collection of the Genus Malus Mill. in the Botanical Garden of the Polish  Academy of Scieces in Warsaw. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research. Special ed. vol. 12:  121-128.
9. Dziubiak M. 2005. Moda na stare odmiany jabłoni, w: Szkółkarstwo, nr 1. Str.: 58-60..
10. Dziubiak M. 2005a. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. II), w: Szkółkarstwo, nr 2. Str.: 66-70.
11. Dziubiak M. 2005b. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. III), w: Szkółkarstwo, nr 3. Str.: 48-52.
12. Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora.
13. Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V. Wyd. Hasła Ogrodniczo-Rolniczego. Tarnów.
14. Gładysz A. 1965. Sadownictwo dla praktyków. Nakładem Towarzystwa Miłośników Ogrodnictwa.   Tarnów.
15. Grabowski M. 1999. Choroby drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków. Str.: 46 -49.
16. Hodun G. 2001.    Nadzieja    dla    starych    odmian    drzew    owocowych.    Miesięcznik     „Działkowiec” Nr 1 (605). Str.: 34-35.
17. Hodun G. 2001a.  Stare  odmiany  jabłoni  -  letnie i jesienne.  Miesięcznik „Działkowiec”. Nr 2 (606). Str.: 22-23..
18. Hodun G.2001b. Stare  odmiany jabłoni - jesienne i wczesnozimowe. Miesięcznik „Działkowiec”. Nr 3 (607), str.: 36-37 i Nr 4 (608), str.: 32-33.
19. Hodun G. 2001c.  Zapomniane  jabłonie   odmiany   zimowe.  Miesięcznik  „Działkowiec”. Nr 5 (609). Str.: 34-35. 
20. Hodun G. 2002. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik „Ogrody, ogródki, zieleńce”. Nr 3 (35). Str.: 20-23.
21. Hodun G. 2006. Powrót starych odmian. Miesięcznik "Działkowiec". Nr 2 (666). Str.: 32-34.
22. Hodun G. 2006a. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik "Działkowiec". Nr 3 (667). Str.: 38-39.
23. Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni św. Wojciecha. Poznań, Warszawa, Wilno   Lublin. Wyd. V. Str.: 376-377.
24. Kaczyński Wł. 1879. Cechy pomologiczne owoców. Dwutygodnik "Ogrodnik Polski", R.1, nr 1, s.2-3; nr 2, s.27-28; nr 4, s.75-80; nr 5, s. 100-103; nr 6, s. 123-124, Warszawa.
25. Łęski R. 1983. Terminarz ochrony sadów w tablicach barwnych. Wyd. PWRiL. Wyd. VI poprawione i uzupełnione. Str.: 39-44, 62-67 i 72-95.
26. Michalik S. (red.). 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA. Kraków.
27. Misiak T. 2005. W dorzeczu środkowego Sanu. Środowisko przyrodnicze, przemiany na przestrzeni wieków i ochrona. Biblioteka Przemyska. Tom XLII. Wyd. TPN w Przemyślu.
28. Mitschurin I.W. 1943. Pomologische Beschreibung der neuen von I.W. Mitschurin gezüchteten Obstsorten; Apfel, str.: 92-123, Birnen, str.: 124-134, w: Gedanken und Erkenntnisse. Ergebnisse 60 jähriger Züchtungsarbeit mit Obstsorten. Gartenbauverlag Trowitzsch & Sohn. Frankfurt-Oder/Berlin/Posen.
29. Olszak R.W. 1999. Ochrona przed szkodnikami i chorobami, w: Jonagold i jego sporty. (Praca zbiorowa). Wyd. Plantpress. Kraków. Rozdział VI. Str.: 129-158.
30. Paschkewitsch. W.W. 1930. Obstbaumsorten von Wolhynien.  Leningrad. Mps  w  Bibliotece Zakładu Arboretum i Fizjografii w Bolestraszycach. Dar prof. B. Sękowskiego.
31. Petzold H. 1979. Apfelsorten. Neumann Verlag. Leipzig-Radebeul.
32. Pieniążek S.A. 1954. Sadownictwo. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 569-588.
33. Piórecki J. 1989. Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego. Wyd. KAW. Rzeszów.
34. Piórecki J. 1992. Arboretum Bolestraszyce. Zeszyt 1. Bolestraszyce. Str.: 46-47 i 106-109.
35. Piórecki J., Zarzycki K. 2000. Arboretum Bolestraszyce. Przewodnik, wyd. III, poprawione i uzupełnione, Bolestraszyce. Str.: 25-26.
36. Poznański G. 1999. Niech no tylko zakwitną jabłonie. Tygodnik „Pogranicze”, Nr 17. Str.: 15.
37. Poznański G. 2000. Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3,Nauki Przyrodnicze. Str.: 47-61
38. Poznański G. 2000a. 200 lat szkółkarstwa polskiego, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3,Nauki Przyrodnicze. Str.: 83-88.
39. Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.39, z.3, Nauki Przyrodnicze. Str.: 31-44.
40. Poznański G. 2003a. Historia uprawy jabłoni, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 7. Str.: 72-78.
41. Poznański G. 2004. Jabłoń - element krajobrazu polskiego, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 8. Str.: 80-84.      
42. Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego Sanu,  "Rocznik Przemyski", t. 42, z.5, Nauki Przyrodnicze. Str.: 51-66.
43. Przewodnik Ogrodniczy. (Praca zbiorowa). 1952. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 249-261.
44. Rejman A. 1976. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III. Str.: 18-99.
45. Rejman A. 1979. Atlas jabłoni. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. V uzupełnione.
46. Rejman A. 1981. Grusze. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III poprawione i uzupełnione. Str.: 42-43.
47. Rejman A. 1994. Pomologia. Odmianoznawstwo roślin sadowniczych. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 19-130.
48. Rejman A., Dzięcioł W. 1983. Atlas gruszek. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 78.
49. Rejman A., Zaliwski S. 1956. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd.  PWRiL. Warszawa. Wyd. II. Str.: 9-141.
50. Sękowski B. 1993. Pomologia systematyczna. Wyd. PWN. Warszawa. Tom I. Str.: 39-119.
51. Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik  sadowniczy starych odmian drzew owocowych. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Świecie. Str.: 8-20, 45-54 i 92-100.
52. Szafer W. (red.). 1959. Szata roślinna Polski. Wyd. PWN. Warszawa. Tom I. Str.: 557-586.Tom II. Str.: 78-90, 237-241.
53. Wład P. 1996. Regiony fizyczno-geograficzne okolic Przemyśla. Rocz. Przem. 32. TPN. Przemyśl. Str.: 3-42.
54. Wład P. 1996a. Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. TPN . Przemyśl. Str.: 9-92, 125-144 i 175-232.
55. Zaliwski St., Rejman A. (red.). 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL. Warszawa. Str.: 23-89.

Katalogi szkółek

·   Szkółki Żbikowskie. Drzewa, Krzewy Owocowe i Ozdobne. Róże i Byliny. S. Hoser  w Warszawie. Aleje Jerozolimskie Nr 45. Opisy odmian drzew owocowych.

·    Katalog Największej Powiatowej Szkółki Drzew Owocowych w Polsce. Wydział powiatowy w Rawiczu, Województwo. Poznańskie.

·       Katalog drzew i krzewów owocowych szkółek  gospodarstwa  ogrodniczego  Mieczysława  Bolesława  Hoffmana w Częstochowie. Ul. Dębińskiego  Nr 6/18. Zakład istnieje od 1909.

·      Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych, ozdobnych i bylin Juliana br Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.

·   Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach, pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i jesień 1963 - wiosna 1964.

·   Katalog z 1799 roku drzew owocowych z Osieka /powiat Wadowice/. Arboretum Bolestraszyce. Zesz.1. 1992. Przedruk. Str.: 185-190.

·     Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki i Miżyńca pod Przemyślem.. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 1. 1992. Przedruk. Str.: 191-270.

·      Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St. Baylego. W Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.

·   Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych, ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 10. 2005. Przedruk. Str.: 117 - 147.

Pień i kora jabłoni (Malus sp.).

Charakterystyczna kora pnia jabłoni (Malus sp.).

Fragment sadu owocowego (jabłonie) w dawnym założeniu pałacowo-parkowym w Jureczkowej
(Pogórze Przemyskie). Fot. G. Poznański 

 WARUNKI PRZYRODNICZE ZIEMI PRZEMYSKIEJ

     Obszar objęty badaniami obejmuje według klasyfikacji  fizycznogeograficznej aż 5 mezoregionów: Doliny Dolnego Sanu, Pogórza Jarosławskiego (Rzeszowskiego), Bramy Przemyskiej, Pogórza Dynowskiego i Pogórza Przemyskiego (Rożański 1982, Wład 1996, 1996a, Kryciński 1992, 1997, Markin 1998). Teren charakteryzuje się bogactwem przyrody i krajobrazu (Szafer 1959). Oprócz szaty roślinnej na walory przyrodniczo-klimatyczne składa się rzeźba terenu z głównym działem wodnym rzek Sanu i Wiaru z licznymi potokami górskimi. Tereny objęte badaniami leżą na poziomie od 200 m npm, do 550 m npm.

Rejon pod względem geobotanicznym  zbudowany jest z fliszu karpackiego (Michalik 1993, Wład 1996a). W „przemyskiej” części Karpat przeważają gleby pyłowe wytworzone ze zwietrzelin skał fliszowych. Gleby gliniaste występują jedynie w obniżeniach terenu powstałe ze zwietrzelin łupków ilastych. W zlewni Wiaru  występują dość duże  powierzchnie gleb ilastych. Na wymienionych wyżej pokrywach wytworzyły się różne typy gleb brunatnoziemnych. Według klasyfikacji przydatności gruntów ornych dla rolnictwa na terenie objętej badaniami można wyróżnić następujące gleby:

• pszenny bardzo dobry,
• pszenny dobry,
• zbożowo-pastewny mocny.

Na terenie badanego obszaru znajdują się duże kompleksy lasów liściastych w której dominują dęby, graby, lipy, buki, klony, a w podszyciu leszczyny i bogate runo leśne. Na stokach gór Pogórza Przemyskiego przeważają zbiorowiska łąkowe i grunty rolne. Na całym obszarze dominuje krajobraz rolniczy, zmieniony w wyniku wielowiekowej gospodarki człowieka (Michalik 1993, Wład 1996a). 

Obszar który był badany obejmuje teren o powierzchni około 600 km². W narysie jest to w przybliżeniu „kwadrat” o skrajnych, najdalej wysuniętych punktach od miasta Przemyśla:

• na północ - Orły,
• na południe - Nowe Sady,
• na zachód - Cisowa,
• na wschód - Medyka.

Zostało objętych badaniami 43 miejscowości. Są to miejscowości historycznie i kulturowo związane z Ziemią Przemyską. Większość sadów przylega do gospodarstw domowych. Powierzchnia sadów jest niewielka, do kilkudziesięciu drzew owocowych.

Położenie geograficzne terenów badanych w obrębie granic Polski jest główną przyczyną specyficznych cech klimatycznych tego obszaru (Michna 1967, Wład 1996a). Według badań Michny średnia temperatura w styczniu i lutym dla lat 1928-1938 wynosiły -3,5^*C oraz w okresie lat 1947-1959 -2,6^*C. Najcieplejszym miesiącem dla okolic Przemyśla jest lipiec. Średnia temperatura lipca obliczona z okresu 1928-1938 wyniosła 19,2^*C, a 18,7^*C z lat 1947-1959.

Innym elementem klimatycznym jest kierunek i siła wiatru. Dominują zachodnie,   południowo-zachodnie i północno-zachodnie wiatry,  a średnia roczna prędkość wiatru w Przemyślu dla okresu 1929-1938 wynosiła 1,5 m/sek., a z okresu 1947-1959 wynosi 3,0 m/sek.

Dla wegetacji roślin duże znaczenie mają wahania absolutnych temperatur. Absolutne minimum dla tych okolic wynosi  - 36,9^*C (11 lutego 1929).

Klimat okolic Przemyśla charakteryzuje się z występowaniem 40-50 dni mroźnych, 100-150 dni z przymrozkami oraz 60-80 dni z pokrywą śnieżną. Średnia roczna suma opadów wynosi 650-760 mm. Średnia temperatura roczna waha się w granicach 5,9^*C - 7,5^*C. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 190-210 dni (Michna 1967, Wład 1996a).

STREFY SADOWNICZE DLA REJONU PRZEMYSKIEGO

                  Na podstawie warunków klimatyczno-przyrodniczych Polski ustalono w 1929 roku mapę rejonów (stref) sadowniczych i dobór odmian jabłoni. Według B.Gałczyńskiego  tereny Rzeczypospolitej zostały podzielone na 6 rejonów. Obszar który został objęty badaniami znajduje się w II rejonie sadowniczym (Gałczyński 1930). W 1903 roku na podstawie pracy prof.K.Szulca Małopolskę - dawną Galicję podzielono na część nizinną obejmującą IV strefy i część górską na strefę V. Tereny rejonu Przemyśla znajdują się II strefie sadowniczej (Gładysz 1941). Wyniku długoletnich badań i obserwacji warunków klimatyczno-glebowych ułożono listę odmian jabłoni polecanch do nasadzeń w sadach. Dla rejonu II według Gałczyńskiego polecano następujące odmiany:

 „Inflanckie, Gladstone, Charłamowskie-Oldenburg, Worcester paermain, Kronselskie, Kardynalskie, Landsberskie, Bauman, Boiken, Pomarańczowe Cox’a, Pepina Parkera, Grochówka i Cox’a Pomona i Filippa jako zapylacze.” 

Do sadów domowych polecano oprócz w/w. odmian jeszcze:

„Różanka Wirgińska, Oliwka czerwona, Papierówka biała, Malinowe Oberlandzkie, Antonówka półtorafuntowa, Reneta szara francuska, Gliniak śląski, Zorza,Kalwila śnieżna Gruszewskiego”,
a na wystawy chłodniejsze odmiany polecane do sadów domowych rejonu I - go:

„Gladstone, Worcester Paermain, James Grieve, Filippa, Ribston, Charles Ross, Blenheim, Książęce, Grawsztynek, Lane’s Prince Albert, Bursztówka polska i Lord Grosvenor”(Gałczyński 1930).

Według Romera tereny objęte badaniami znajdują się w granicach 8 i 9 rejonu. Prawdopodobie granicą tych rejonów jest rzeka San. Na północ od miasta Przemyśla kończy się rejon 8 tzw. tarnowsko-sandomierski, a na południe od miasta rozpoczyna się rejon 9 - tzw.górski (Gładysz 1965).

Przedstawione przez różnych autorów warunki klimatyczno-glebowe Ziemi Przemyskiej  pozwalają na uprawę prawie wszystkich gatunków drzew owocowych i krzewów jagodowych na tych terenach.   

Mapa pochodzi z publikacji pt.: "Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji Wschodniej"   wydanej przez Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach. Arboretum Bolestraszyce, zeszyt 15. Bolestraszyce 2011. s. 9.

      Strefy klimatyczne według Kazimierza Szulca. Przemyśl jest w II strefie klimatycznej. Został dokonany dobór odmian drzew owocowych dla poszczególnych stref klimatycznych. Mapa znajduje się w publikacji pt. Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji wschodniej". Publikacja została wydana przez Arboretum Bolestraszyce - 2011, str. 9.

Ja już o tych strefach klimatycznych dla poszczególnych drzew owocowych (odmiany) pisałem w artykule pt.: "Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej" w zeszycie Nauki Przyrodnicze Rocznika Przemyskiego. 2000 rok, tom XXXVI, zeszyt 3, str. 47-61.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dla rejonu II według B. Gałczyńskiego (1930) polecano następujące odmiany:

Inflanckie, Gladstone, Charłamowskie-Oldenburg, Worcester paermain, Kronselskie, Kardynalskie, Landsberskie, Bauman, Boiken, Pomarańczowe Cox'a, Pepina Parkera, Grochówka i Cox'a Pomona i Filippa jako zapylacze. Do sadów domowych polecano oprócz wyżej wymienionych odmian jeszcze Różankę Wirgińską, Oliwkę czerwoną, Papierówkę białą, Malinową Oberlandzką, Antonówkę półtorafuntową, Renetę szarą francuska, Gliniaka śląskiego, Zorzę, Kalwilę śnieżną Gruszewskiego, a na wystawy chłodniejsze odmiany polecane do sadów domowych rejonu 1-go: Gladstone, Worcester Paermain, James Grieve, Filippa, Charles Ross, Blenheim, Książęce, Grawsztynek, Lane's Prince Albert, Bursztówka polska i Lord Grosvenor (B.Gałczyński 1930).

Wiadomość pochodzi z mojego artykułu pt.: "Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej", zeszyt Nauki Przyrodnicze. Rocznik Przemyski, 2000 rok, tom XXXVI, zeszyt 3, s. 47-61.

Literatura:

Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora.

Fragment sadu owocowego w Medyce. Fot. G. Poznański, 2009.

Fragment sadu owocowego w Medyce. Fot. G. Poznański, 2009.

Okolice Medyki
Fragment austriackiej mapy wojskowej z 1895 r. Skala 1:75000.

Grzegorz Poznański (Przemyśl)

HISTORYCZNY  SAD  OWOCOWY W  MEDYCE

Wstęp

           Celem pracy jest przedstawienie historycznych odmian jabłoni, które występują  w starym sadzie owocowym w miejscowości – Medyka (pow. przemyski). 

          Pierwsze badania występowania starych odmian jabłoni na terenie powiatu przemyskiego były przeprowadzone pod koniec XX wieku (Piórecki 1992, Poznański 2000) oraz na początku XXI wieku (Poznański 2003, 2004). Były to pierwsze badania stanu zachowania i opisów pomologicznych stanowisk historycznych odmian jabłoni na terenie Ziemi Przemyskiej.

Pod koniec lat 90-tych XX wieku były zorganizowane ekspedycje terenowe przez pracowników naukowych Ogrodu Botanicznego - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Warszawie-Powsinie oraz przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie.

Przeprowadzone wtedy badania na terenach południowo-wschodniej Polski z uwzględnieniem okolic Przemyśla oraz na dawnych Kresach Wschodnich (obecnie zachodnia Ukraina), miały na celu sprawdzenie stanu zachowania starych (historycznych) sadów owocowych. Na bazie zgromadzonego  materiału genetycznego (pędy-zrazy) zostały założone nowe kolekcje pomologiczne tzw. „żywe banki genów” starych odmian jabłoni (Dziubiak, Rawski 2006, Piórecki i wsp. 2004).

            

Metoda i opis terenu badań

Według geobotanicznego podziału Polski obszar, który był badany – miejscowość; Medyka (pow. przemyski) położona jest w Dolinie Dolnego Sanu (512.46), u podnóża krawędzi Płaskowyżu Sańsko-Dniestrzańskim (521.1) (Wład 1996, 1996a). Miejscowość znajduje się we wschodniej części województwa podkarpackiego w powiecie przemyskim. Na badanym obszarze dominuje równinna rzeźba terenu z lekko pagórkowatym obszarem od strony przejścia granicznego. Na terenie Medyki występują gleby głównie czarnoziemy murszowe     i mineralne. Przeważają w strukturze gleb - gleby klasy III a. Położenie geograficzne badanego terenu jest główną przyczyną specyficznych cech klimatycznych. Średnia temperatura roczna wynosi 8 ^°C, suma opadów rocznych 700 mm, a długość zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 75 dni. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 210 dni co jest jednym z najdłuższych okresów wegetacji roślin w Polsce. Te specyficzne warunki przyrodniczo-geograficzne spowodowały, że od początku XIX wieku Medyka stała się ważnym ośrodkiem przyrodniczo-ogrodniczym (Aftanazy 1996, Dolatowski 1997, 1999, Krajewski 1982, Piórecki 1989, 2006, Poznański 1999, 2000a, 2003a, Misiak 2005).

Pierwszy opis sadu owocowego w miejscowości Medyka (nr domu 470)  przeprowadzono pod koniec lat 90-tych (Poznański 2000) oraz na początku XXI wieku (Poznański 2006).

W 2008 roku byłem dwukrotnie w miesiącu sierpniu i październiku w tym sadzie. Jest to typowy sad owocowy ze starymi odmianami jabłoni, który był zakładany przy gospodarstwach domowych na początku XX wieku. Drzewa owocowe – jabłonie pochodzą ze szkółki drzew owocowych Pawlikowskich z Medyki.

Pobierano owoce; jabłka oraz inne części z każdego drzewa np.: liście, pędy do osobnych torebek. Razem z właścicielami sadu chodziłem i oznaczałem jabłonie. Na miejscu określałem i opisywałem odmianę, stan zdrowia poszczególnych drzew owocowych (Borecki 1990, 2001, Cimanowski i wsp. 1988, Grabowski 1999, Łęski 1983, Gładysz 1941, Nagy 1972, Wiech 1999). Później  jeszcze raz na podstawie literatury pomologicznej potwierdziłem 8 starych odmian jabłoni. Są to: Boiken, Cytrynowe zimowe, Inflancka, Kronselska, Królowa Renet, Landsberska, Piękna z Boskoop i Reneta Szara Francuska.

        

Przegląd starych odmian jabłoni w sadzie.

Dużą pomocą przy opisach pomologicznych służą obecnie materiały archiwalne; katalogi szkółek (Aneks) oraz publikacje i czasopisma ogrodnicze z zakresu odmianoznawstwa roślin sadowniczych (Brzeziński 1921, 1929, Drozdowicz 1963, Dziubiak 2004, 2005, 2005a, 2005b, Gałczyński 1930, Gładysz 1941, 1965, Hodun 2001, 2001a,  2001b, 2001c, 2002, 2006, 2006a, Jankowski 1900, 1928, Kaczyński 1879, Mitschurin 1943, Ovocinárstvo 1956, Petzold 1979, Pieniążek 1954, 1968, Przewodnik Ogrodniczy 1952, Rejman 1976,1979, 1994, Rejman, Zaliwski 1956, Sękowski 1993, Sobieralska 2003, Wanic 1964 i Zaliwski, Rejman 1952).

Opisy pomologiczne 6-ciu odmian jabłoni niżej przedstawionych zaczerpnięto z publikacji  Aleksandra Rejmana pt. „Atlas jabłek” (1979):

„(…)

1. Boiken (Złotka Boikena).

(ros. Bojken, czes. Boikovo, fr. Pomne Boiken, niem. Boikenapfel).

Stara odmiana pochodzenia niemieckiego. W Polsce w wielu rejonach.
Drzewo. Rośnie umiarkowanie, tworzy koronę dość luźną, a gałęziach wyrastających prawie pod kątem prostym do pnia i przewodników.  Owocuje bardzo obficie, przeważnie przemiennie ze skłonnością do owocowania corocznego. W okres owocowania wchodzi w 5-6 roku po posadzeniu. Na mróz odmiana dość wytrzymała, podlega parchowi,  a w cieplejszych rejonach silnie mączniakowi. Nie znosi gleb mokrych i ciężkich. Dostatecznie dobrze znosi suszę.

Owoc. Średniej wielkości lub duży, kulistostożkowaty, ścięty, przy kielichu regularnie żebrowany, twardy i ciężki. Skórka dość gruba, zielonawożółta, nieco tłusta. Niektóre owoce z delikatnym rozmytym, czerwonym rumieńcem i brązowymi, rzadko rozmieszczonymi przetchlinkami. Szypułka zgięta, wystaje nad zagłębienie szypułkowe, szerokie, nieco ordzawione. Kielich półotwarty lub zamknięty w średnio głębokim zagłębieniu. Działki średniej długości, przeważnie sterczące. Ściany zagłębienia wyraźnie pofałdowane. Miąższ biały z odcieniem zielonkawym, ścisły, jędrny, średnio soczysty, kwaskowaty. Komory nasienne duże, otwarte. Nasiona liczne, średniej wielkości, pękate, jajowate, tępo zakończone, ciemnobrązowe.

Dojrzewanie owocu. Jabłka należy zbierać w końcu października. Dobrze trzymają się na drzewie. Do konsumpcji nadają się od stycznia do czerwca. W przechowalni niekiedy podlegają oparzeliźnie powierzchniowej. Transport znoszą dobrze.

Przydatność odmiany. Odmiana deserowa, kuchenna oraz przerobowa (doskonała na kompoty), obecnie prawie zupełnie nie sadzona w młodych sadach (Rejman 1979).

2. Inflancka (Oliwka Żółta, Papierówka Najwcześniejsza, Biały Nalew).

(ros. Biełyj Naliw Pribałtijskij, Papirowka, Alebastrowoje, czes. Průsvitne žlutè, ang. Yellow Transparent, niem. Weisser Klarapfel, fr. Transparente Jaune).

Odmiana pochodzi z krajów nadbałtyckich, rozpowszechniona i szeroko uprawiana na całym świecie ze względu na wczesne dojrzewanie owoców. 

Drzewo. Rośnie silnie i tworzy dużą, kulistą koronę, z grubymi i sztywnymi gałęziami i pędami. W okres owocowania wchodzi wcześnie, w 3-4 roku po posadzeniu. Owocuje obficie, najczęściej przemiennie. Na mróz odmiana zupełnie wytrzymała, na parch dość odporna, na mączniak prawie niewrażliwa.

Owoc. Średniej wielkości, często mały, stożkowaty, nieregularnie, lekko żebrowany, z jednym żebrem wyraźniej zaznaczającym się. Skórka gładka, zielonkawożółta. Przetchlinki drobne, zielonkawe, z jaśniejszymi obwódkami. Szypułka cienka, długa, wystaje ponad zagłębienie. Zagłębienie szypułkowe wąskie, głębokie. Kielich średniej wielkości, zamknięty lub półotwarty. Zagłębienie kielichowe szerokie, dość płytkie, żebrowane. Miąższ zielonkawobiały, średnioziarnisty, kwaskowaty.

Komory nasienne duże, otwarte. Nasiona liczne, średniej wielkości, nieregularne, ostro zakończone.

Dojrzewanie owocu. Owoce należy zbierać w końcu lipca lub na początku sierpnia. Dojrzałość konsumpcyjną osiągają kilka dni później. Wyrośnięte owoce szybko przejrzewają. W przechowalni przetrzymać je można bardzo krotko, najwyżej dwa tygodnie. Przed zbiorem nie opadają z drzew.

Przydatność odmiany. Owoce deserowe, średniej jakości, cenione jedynie z powodu swego wczesnego dojrzewania. Odmiana polecana do sadów w pobliżu dużych rynków zbytu; ceniona również jako dobra przewodnia dla odmian wrażliwych na mróz, ale tylko na glebach niezbyt zwięzłych (Rejman 1976, 1979).

----------------------------------------------------------

Obok Inflanckiej istnieją podobne lokalne odmiany  jabłoni nazywane popularnie „Papierówki” np. Papierówka biała (Brzeziński 1921), czy Papierówka letnia (Clarapfel) (Jankowski 1928). 

3. Kronselska (Oliwka Kronselska).

(ros. Kronselskoje prozracznoje, czes. Cronselské, ang. Transparent de Croncels,  fr. Trasparente de Croncels, niem. Apfel aus Cronsels).

Odmiana pochodzenia francuskiego. W Polsce przez długi czas zalecana do uprawy, obecnie do doboru nie należy.

Drzewo. Rośnie silnie. Tworzy szeroką koronę ze zwisającymi gałęziami. W okres owocowania wchodzi około 5 roku po posadzeniu. Owocuje przemiennie, obficie. Na mróz odmiana dostatecznie wytrzymała, na choroby, szczególnie na parch, bardzo wrażliwa.

Owoc. Duży lub średniej wielkości, niewyrównany, kulisty lub nieco spłaszczony, przy kielichu słabo żebrowany. Skórka gładka, mało błyszcząca, cienka, dość delikatna, jasno-zielonkawo-żóta, niekiedy z delikatnym, pomarańczowym rumieńcem. Przetchlinki widoczne, zielone z jasno-żółtą obwódką. Nalot woskowy słaby. Szypułka średniej długości, gruba, wystająca ponad zagłębienie szypułkowe, które jest kształtne, głębokie, czasem rdzawo zabarwione. Kielich duży, zamknięty lub półotwarty. Działki długie, ostro zakończone, omszone, odgięte. Zagłębienie kielichowe szerokie, o brzegach żebrowanych. Miąższ kremowy, luźny, kruchy, soczysty, winny, nieco aromatyczny. Komory nasienne dość małe, zamknięte lub półotwarte. Nasiona liczne, duże, spłaszczone, szerokojajowate, tępo zakończone.

Dojrzewanie owocu. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w pierwszej połowie września, dojrzałość spożywczą – w październiku i listopadzie. Owoce średniej wielkości można przetrzymać dość dobrze w przechowalni do grudnia, w chłodni zaś do lutego, a nawet dłużej. Transport znoszą bardzo źle.

Przydatność odmiany. Owoce wyrośnięte są smaczne – stołowe i przerobowe; owoce małe mają miąższ zielonkawy, o trawiastym smaku. Ze względu na swe wady (szczególnie dużą wrażliwość na parch i transport) odmiana nie jest obecnie zalecana do szerokiej uprawy (Rejman 1979).

4. Królowa Renet (Złota Reneta).

(ros. Zołotoj Parmen, Parmen zołotoj zimnij, czes. Parména zlatá, ang. King of the Pippins, fr. Reine des Reinettes, niem. Winter Goldparmäne).

Odmiana pochodzenia angielskiego. Szeroko rozpowszechniona w Europie. W Polsce przez kilkadziesiąt lat zalecana do uprawy, obecnie do doboru nie należy.

Drzewo. W młodości rośnie silnie, później słabiej. Koronę tworzy średniej wielkości, w młodości odwrotnie stożkowatą, później kulistą, spłaszczoną. Owocować zaczyna w 4-5 roku po posadzeniu i owocuje bardzo obficie, najczęściej co drugi rok. Odmiana na mróz wrażliwa, na choroby dość odporna.

Owoc. Średniej wielkości, bardzo kształtny, kulisty, czasem wydłużony lub kulistostożkowaty, nieco ścięty i zwężony ku kielichowy. Skórka dość cienka, sucha, prawie nie błyszcząca, złoto-pomarańczowo-żółta, pokryta prążkowanym, czerwonopomarańczowym rumieńcem. Szypułka krótka lub średniej wielkości, gruba, w średnio głębokim, nieco ordzawionym zagłębieniu. Kielich duży, otwarty. Działki duże, szerokie, zielonkawe, odwinięte. Miąższ bialożółtawy, ścisły, nieco aromatyczny, niezbyt soczysty, o smaku korzennym, winnym. Komory nasienne średniej wielkości, nieco otwarte. Nasiona liczne, średniej wielkości, szerokojajowate, krótko zaostrzone.

Dojrzewanie  owocu. Owoce osiągają dojrzałość zbiorczą około połowy września, dojrzewają nierównomiernie. Przed zbiorem opadają. W przechowalni przetrzymywać je można najwyżej do połowy stycznia. Do spożycia najlepsze są w listopadzie i w grudniu. W chłodni przechowują się źle. Transport znoszą dość dobrze.

Przydatność odmiany. Owoce smaczne, używane jako deserowe, doskonałe również do wyrobu soków jabłecznych i win. Odmiana ta nie jest zalecana do sadów towarowych, głównie z powodu swej wrażliwości na mróz i szybkiego przejrzewania owoców (Rejman 1979).

5. Landsberska (Reneta Landsberska, Reneta Gorzowska).

(ros. Rieniet landsbergskij, czes. Landsberská reneta, fr. Reinette de Landsberg,     niem. Landsberger Renette).

Odmiana z okolic Gorzowa Wielkopolskiego.  Należy do doboru w wielu rejonach kraju.

Drzewo. Rośnie silnie. Tworzy koronę szeroką, spłaszczoną. W okres owocowania wchodzi w  3-5 roku po posadzeniu. Owocuje bardzo obficie, ale najczęściej przemiennie. Odmiana wrażliwa na mróz oraz choroby (parch, mączniak), podatna na bawełnicę korówkę.

Owoc. Bardzo niewyrównany, najczęściej średniej wielkości lub duży; przy obfitym owocowaniu średniej wielkości i mały, najczęściej kulistostożkowaty, nieco spłaszczony. Skórka gładka, czasem tłusta, nieco błyszcząca, zielonkawożółta, dość często ze słabym, pomarańczowym lub pomarańczowokarminowym rumieńcem. Przetchlinki jasnozielonkowe lub szarobrązowe, dość rzadko rozmieszczone. Szypułka średniej długości lub długa. Zagłębienie szypułkowe średniej szerokości i głębokości, ordzawione. Kielich średniej wielkości, półotwarty lub otwarty. Działki szerokie, ostro zakończone. Miąższ zielonkawokremowy lub żółtobiały, soczysty, winny. Komory nasienne duże, otwarte. Nasiona liczne, średniej wielkości, wydłużone, często z kantami, ostro zakończone.

Dojrzewanie owocu. Owoce należy zbierać na początku października. Dojrzałość spożywczą osiągają w listopadzie lub grudniu. Przetrzymują się najlepiej w temperaturze w pobliżu zera. Owoce duże szybko przejrzewają i bardzo łatwo gniją. Transport znoszą źle

Przydatność odmiany. Owoce bardzo smaczne, deserowe, nadają się także na przetwory, głównie soki i wina. Owoce małe, są niesmaczne. Odmiana zalecana do uprawy w pobliżu większych rynków zbytu oraz do ogródków. W sadach towarowych obecnie mało sadzone (Rejman 1979).

6. Piękna z Boskoop (Boskoop).

(ros. Boskopskaja Krasawica, czes. Boskoopské, ang. Belle de Boskoop, fr. Reinette de Boskoop, Reinette Monstrueuse, niem. Schöner aus Boskoop).

Stara odmiana pochodzenia holenderskiego. Zalecana do uprawy na niewielką skalę w wielu rejonach Polski, a szczególnie na południu i północnym zachodzie kraju.

Drzewo. Rośnie bardzo silnie. Tworzy koronę szeroką, kulistą nieco spłaszczoną, średnio zagęszczającą się. W okres owocowania wchodzi późno. Zaszczepione na przewodniej (np. Antonówce) zaczyna owocować znacznie wcześniej, w 5-6 roku po posadzeniu. Owocuje corocznie, najczęściej umiarkowanie. Odmiana na mróz wrażliwa (musi być szczepiona na wytrzymałej na mróz przewodniej), na choroby odporna. W niektórych latach owoce podlegają gorzkiej plamistości podskórnej. Na gorszych stanowiskach bywa porażona czasem przez parch i bawełnicę korówkę. Nie udaje się na glebach lekkich lub zimnych. Wymaga dużej wilgotności powietrza. W suchych latach plony są małe, a owoce pękają.

Owoc. Duży, kulisty, nieco wydłużony, najczęściej niesymetryczny. Skórka ordzawiona, matowa, zielona lub zielonożółta z matowo czerwonym, rozmyto paskowanym rumieńcem. Przetchlinki rdzawe. Szypułka krótka lub średniej długości. Zagłębienie szypułkowe średniej szerokości, dość długie. Miąższ zielonkawokremowy, ścisły, gruboziarnisty, kwaśny, czasem gorzkawy. Komory nasienne średniej wielkości, nieco otwarte, niekiedy zamknięte. Nasiona duże, owalne, najczęściej źle wykształcone.

Dojrzewanie owocu. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają w połowie października,  spożywczą  – w grudniu, przechowują się do marca. W przechowalni wymagają dużej wilgotności powietrza i temperatury od +3 do +4 ^·C. Transport znoszą bardzo dobrze.

Przydatność odmiany. Odmiana stołowa i przerobowa. Obecnie zaleca się do uprawy mutanta Czerwony Boskoop, znacznie wartościowszego ze względu na czerwone owoce (Rejman 1979).

(…)”.

Pozostałe odmiany:

1. Cytrynowe zimowe.

(fr. Citron d’hiver, niem. Winter-zitronenapfel).

Odmiana nieznanego pochodzenia.

Drzewo. Rośnie silnie, tworząc okrągło-sklepioną koronę, z czasem zwiesza gałęzie. Gałęzie długie, niezbyt grube. Pączki liściowe drobne, szczupłe, omszone, dobrze przytwierdzone do drzewa. Pączki kwiatowe duże, wyraźnie, wysoko stożkowate, w nasadzie przewężone  i omszone. Liście duże, ciemno-zielone, pod spodem omszone wyraźnie po bokach ząbkowane. W warunkach niesprzyjających cierpi na choroby grzybowe i na suszę. Odmiana wytrzymała na mróz.

Owoc. Duży, budowy nieregularnej i nieco kanciaste. Może osiągnąć wagę do 160 gram. Skórka zasadniczej barwy zielonej, w dojrzewaniu żółknieje. Przeważnie owoce bywają z rozmytym rumieńcem, czasem słabym, to znów z jaskrawym. Miąższ białożółty, dość ścisły, lekko kwaśny.

Dojrzewanie owoców. Owoce można przechować od listopada do stycznia.

Przydatność odmiany. Odmiana deserowa i przerobowa. Obecnie rzadko spotykana w sadach owocowych (Brzeziński 1929, Jankowski 1900, Poznański 2003).

2. Reneta Szara Francuska.

(niem. Graue Französische Reinette, fr. Reinette Grise du Canada).

Stara odmiana pochodzenia francuskiego, uprawiana  już od XVI wieku.

Drzewo. Rośnie silnie. Początkowo tworzy koronę odwrotnie stożkowatą, potem kulistą, lekko spłaszczoną i mocną zagęszczoną. W okres plonowania wchodzi dość późno, plonuje mało obficie i przemiennie. Drzewa są mało wrażliwe na choroby i mrozy.  

Owoc. Duży, kulisty i lekko spłaszczony. Posiada silnie ordzawioną zielonkawą skórkę, nierzadko z niewielkim, czerwonawym, paskowanym, słabym rumieńcem. Miąższ owoców zielonkawy, dość zwięzły, niezbyt soczysty, wyraźnie kwaskowaty i smaczny. Szypułka gruba i krótka. Kielich średniej wielkości, najczęściej półotwarty .

Dojrzewanie owoców. Dojrzałość zbiorczą owoce osiągają pod koniec września. Przechowują się do lutego.

Przydatność odmiany. Owoce o szlachetnym smaku, winne. Nadają się na susz, do surówek i sałatek. Obecnie odmiana rzadko spotykana w sadach owocowych (Sękowski 1993).

Podsumowanie i wnioski

Przedstawiony historyczny sad owocowy z  Medyki z początku XX wieku jest jednym z wielu sadów owocowych, które jeszcze występują na terenie dorzecza środkowego Sanu. Właścicielem tego sadu był pan Jan Kulpa, który przed wojną był głównym ogrodnikiem u Pawlikowskich w Medyce. Jest to typowy sad przydomowy o powierzchni około 0,5 ha w kształcie kwadratu. Przylega do drogi polnej w kierunku do miejscowości Torki.

Wyniku przeprowadzonych badań – opisów pomologicznych stwierdzono występowanie  8 odmian jabłoni. Były to: Boiken, Cytrynowe zimowe, Inflancka, Kronselska, Królowa Renet, Landsberska, Piękna z Boskoop i Reneta Szara Francuska.

Już Piórecki (1992)  na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku podaje z okolic Przemyśla 69 starych odmian jabłoni. Z tej listy, którą przedstawił jest 6 odmian jabłoni, które występują w sadzie owocowym w Medyce. Są to; Boiken, Inflancka, Kronselska, Królowa Renet i Landsberska. Po ostatnich badaniach pomologicznych Poznański (2000, 2006) stwierdził występowanie na terenie dorzecza środkowego Sanu około 111 historycznych odmian jabłoni. Opisane odmiany w historycznym sadzie owocowym w Medyce już wcześniej były znajdowane w innych miejscowościach na badanym obszarze (tab. 1).Tylko odmiana jabłoni Reneta Szara Francuska (Poznański 2006) jest odmianą rzadką, którą stwierdzono jak na razie tylko w miejscowości – Medyka.

Tabela nr 1

Wykaz odmian jabłoni i ich rozmieszczenie (Poznański 2000, 2006)

L.p.	Nazwa odmiany jabłoni	Miejscowość występowania odmiany
1.	Boiken.	Aksmanice, Kupiatycze, Medyka, Optyń.
2.	Cytrynowe zimowe.	Hermanowice, Huwniki, Kłokowice, Łętownia, Malhowice, Medyka, Optyń, Posada Rybotycka, Rybotycze.
3.	Inflancka.	Bolestraszyce, Darowice, Hermanowice, Huwniki, Kniażyce, Maćkowice, Medyka Młodowice, Nowe Sady, Optyń, Ujkowice, Walawa.
4.	Kronselska	Bolestraszyce, Darowice, Grochowce, Hermanowice, Kłokowice, Małkowice, Medyka, Młodowice, Posada Rybotycka, Rybotycze, Witoszyńce.

5.	Królowa Renet	Aksmanice, Bolestraszyce, Darowice, Grochowce, Huwniki, Kłokowice, Kniażyce, Kuńkowce, Łętownia, Maćkowice, Makowa, Medyka, Młodowice, Nehrybka, Orły, Orzechowce, Przemyśl, Rybotycze, Siedliska, Sierakośce, Stanisławczyk, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Witoszyńce.
6.	Landsberska	Bolestraszyce, Przemyśl-Lipowica, Maćkowice, Włodowice, Medyka, Nowe Sady, Ujkowice.
7.	Piękna z Boskoop	Aksmanice, Bolestraszyce, Grochowce, Huwniki,  Kuńkowce, Kupiatycze, Łętownia, Maćkowice, Makowa, Malhowice, Medyka, Młodowice, Niziny, Nowe Sady, Optyń, Orły, Orzechowce, Ostrów, Rybotycze, Siedliska, Sierakośce, Stanisławczyk, Ujkowice, Walawa, Wapowce, Witoszyńce.
8.	Reneta Szara Francuska	Medyka

                W najbliższym czasie powinno się podjąć starania o zachowanie historycznych sadów owocowych na terenie doliny środkowego Sanu.

Mocne tradycje ogrodnicze terenów południowo-wschodniej Polski  - ośrodki sadowniczo       -szkółkarskie np.: w Charzewicach, w Krasiczynie, w Medyce, czy w Miżyńcu  spowodowały, że w tych rejonach pozostały jeszcze ślady – starych  sadów owocowych, które mocno wpisały się w krajobraz przyrodniczo-rolniczy południowo-wschodniej Polski.

Dlatego należy przeprowadzić:

• pełną inwentaryzację zachowanych sadów owocowych,
• sukcesywnie pozyskiwać materiał wegetatywny do  rozmnażania (szczepienie i okulizacja drzewek),
• zakładać nowe szkółki starych odmian drzew owocowych,
• promować i zachęcać właścicieli do zakładania sadów ekologicznych i sadów przy gospodarstwach agroturystycznych na bazie starych odmian,
• prowadzić ciągły monitoring o zasobach starych sadów owocowych na terenie doliny środkowego Sanu,
• podejmować działania edukacyjno-informacyjne wśród mieszkańców terenów, na których zlokalizowane są stare sady owocowe,
• organizować odczyty, spotkania, pogadanki w celu uświadamiania właścicieli  starych sadów owocowych do ich wartości przyrodniczo-ekologicznej oraz potrzeby  ratowania starych odmian dla przyszłych pokoleń.

                  Słuszne wydaje się ratowanie starych odmian roślin sadowniczych –  np.: jabłoni, grusz, winorośli, itp., bo jest to powrót do pięknej tradycji polskiego sadownictwa i szkółkarstwa na terenach południowo-wschodniej Polski.

Pozwala to na popularyzację starych odmian roślin sadowniczych w społeczeństwie.Ta działalność przyczynia się do rozpropagowania wiedzy o historii uprawy roślin sadowniczych, kulturze uprawy,              o zdrowych nawykach żywieniowych naszego społeczeństwa. Wyrabia też świadomość czynnej ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego pięknej Ziemi Przemyskiej. 

Literatura

Aftanazy R. 1996. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie.

                   Ziemia przemyska i sanocka. Wyd. II. T.8. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław-

                  Warszawa, s. 159-175.

Borecki Z. 2001. Nauka o chorobach roślin. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III  poprawione          
                  i uzupełnione, s. 153, 174-177, 179-181, 239-243, 250-252, 256-258 i 265.

Borecki Z. 1990. Diagnostyka chorób roślin. Choroby drzew owocowych i roślin jagodowych. 

                   Wydawnictwo SGGW-AR. Warszawa, s. 11-78. 

Brzeziński K. 1921. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Lwów, s.  5-91 .

Brzeziński K. 1929. Polska pomologia. Wyd. Księgarnia Altenberga. Lwów. Wyd. II, s. 9-143.

Cimanowski J., Godyń A., Niemczyk E. 1988. Ochrona sadów. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 88-129, 

                   132-133, 143-148, 151-153, 155- 166, 177-234.

Dolatowski J. 1997. Kolekcje dendrologiczne w Podhorcach koło Stryja (1896-1938). Arboretum

                    Bolestraszyce. Zeszyt 5. Bolestraszyce, s. 21-41.

Dolatowski J. (red.). 1999. Szkółkarstwo polskie 1799-1999. Wyd. Agencja Promocji Zieleni.
                   Warszawa, s. 72-73.

Drozdowicz M. (red.). 1963. Towaroznawstwo owoców i warzyw. Zakład Wydawnictw CRS.
                   Warszawa.Wyd. II, s. 42-79.

Dziubiak M. 2004. Collection of the Genus Malus Mill. in the Botanical Garden of the Polish  
                   Academy of Scieces in Warsaw. Journal of Fruit and Ornamental Plant Research. Special ed.                      vol. 12: 121-128.

Dziubiak M. 2005. Moda na stare odmiany jabłoni, w: „Szkółkarstwo”, nr 1, s. 58-60.

Dziubiak M. 2005a. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. II), w: „ Szkółkarstwo”, nr 2, s. 66-70.

Dziubiak M. 2005b. Moda na stare odmiany jabłoni (cz. III), w: „Szkółkarstwo”, nr 3, s. 48-52.

Dziubiak M, Rawski R. 2006. Stare odmiany jabłoni z Polski południowo-wschodniej i Ukrainy                                w zbiorach Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. „Rocznik                                Przemyski”, t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze, s. 43-50.

Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora, s.72-79 i 125.

Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V. Wyd. Hasła Ogrodniczo-Rolniczego.                             Tarnów, s. 57-66 i 173-242.

Gładysz A. 1965. Sadownictwo dla praktyków. Nakładem Towarzystwa Miłośników Ogrodnictwa.
                 Tarnów, s. 51-59, 155-180 i 415-514.

Grabowski M. 1999. Choroby drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków, s. 6 – 

               107.

Hodun G. 2001. Nadzieja    dla    starych    odmian    drzew    owocowych.    Miesięcznik   

             „Działkowiec”, nr 1 (605), s. 34-35.

Hodun G. 2001a.  Stare  odmiany  jabłoni  -  letnie i jesienne.  Miesięcznik „Działkowiec”, nr 2 (606),

                 s. 22-23.

Hodun G. 2001b. Stare  odmiany  jabłoni   -   jesienne  i  wczesnozimowe.  Miesięcznik „Działkowiec”,

                   nr 3 (607), s. 36-37 i n r 4 (608), s. 32-33.

Hodun G. 2001c. Zapomniane  jabłonie   odmiany   zimowe.  Miesięcznik  „Działkowiec”, nr 5 (609),

                  s. 34-35. 

Hodun G. 2002. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik „Ogrody, ogródki, zieleńce”, nr 3 (35),s. 20-23.

Hodun G. 2006. Powrót starych odmian. Miesięcznik "Działkowiec", nr 2 (666), s. 32-34.

Hodun G. 2006a. Stare odmiany jabłoni. Miesięcznik "Działkowiec", nr 3 (667), s. 38-39.

Jankowski E. 1900. Ogród przy dworze wiejskim. Nakład autora. Warszawa. Wyd. II, s. 189-106.

Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni św. Wojciecha. Poznań, Warszawa, 

                Wilno, Lublin. Wyd. V, s. 376-377.

Kaczyński Wł. 1879. Cechy pomologiczne owoców. Dwutygodnik "Ogrodnik Polski", R.1, nr 1, s.2-3;                      nr 2, s.27-28; nr 4, s.75-80; nr 5, s. 100-103; nr 6, s. 123-124, Warszawa.

Krajewski M. 1982. Dzieje Medyki. Wyd. KAW. Rzeszów.

Łęski R. 1983. Terminarz ochrony sadów w tablicach barwnych. Wyd. PWRiL. Wyd. VI 
                poprawione i uzupełnione, s. 39-44, 62-67 i 72-95. 

Misiak T. 2005. W dorzeczu środkowego Sanu. Środowisko przyrodnicze, przemiany na przestrzeni 

               wiekó i ochrona. Biblioteka Przemyska. Tom XLII. Wyd. TPN w Przemyślu.

Mitschurin I.W. 1943. Pomologische Beschreibung der neuen von I.W. Mitschurin gezüchteten Obstsorten;

             Apfel, str.: 92-123, Birnen, str.: 124-134, w: Gedanken und Erkenntnisse. Ergebnisse 60 jähriger

            Züchtungsarbeit mit Obstsorten. Gartenbauverlag Trowitzsch & Sohn. Frankfurt-Oder/Berlin/Posen.

Nagy B. (red.). 1972. Atlas szkodników i chorób roślin sadowniczych. Nakładem wspólnym: Akadémiai 

          Kiadό.(Wydawnictwa Węgierskiej Akademii Nauk) Budapeszt i PWRiL Warszawa, s. 13-37, 156-

           157, 168-169, 188-191,196-201, 208-209, 212-227, 232-233, 246-249, 252-253, 256-258, 266-269, 306  -307, 312-
           313, 324-325, 336-337, 352-353 i 372-393

Ovocinárstvo. (Kolektiv autorov). 1956. Slovenské Vydavateľstvo Pŏdohospodárskej Literatủry v   
            Bratislave. Str.; 107-128.

Petzold H. 1979. Apfelsorten. Neumann Verlag. Leipzig-Radebeul.

Pieniążek S.A. 1954. Sadownictwo. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 569-588.

Pieniążek S.A. 1968. Sadownictwo. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. V, s. 23-43.

Piórecki J. 1989. Zabytkowe ogrody i parki województwa przemyskiego. Wyd. KAW. Rzeszów, s. 98-

             103.

Piórecki J. 1992. Arboretum Bolestraszyce. Zeszyt 1. Bolestraszyce, s. 106-109 i 191-229

Piórecki J. 2006. Dwory i ogrody w dolinie Sanu – dziedzictwo kulturowo-przyrodnicze, w.: III 

               Konferencja Naukowo – Techniczna „Błękitny San” , Dubiecko 21-22 kwietnia 2006, s. 209-

               233.

Piórecki J., Piorecki N., Żygała E. 2004. Małopolska kolekcja jabłoni w Arboretum Bolestraszyce –   

                ochrona dziedzictwa przyrodniczego. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych PAN. 

                Warszawa. Zeszyt 497, s. 109-116.

Poznański G. 1999. Niech no tylko zakwitną jabłonie. Tygodnik „Pogranicze”. Nr 17, s. 15.

Poznański G. 2000. Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z.3,

                  Nauki Przyrodnicze, s.47-61

Poznański G. 2000a. 200 lat szkółkarstwa polskiego, ,,Rocznik Przemyski", t.36, z. 3,

                   Nauki Przyrodnicze, s. 83-88.

Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni Ziemi Przemyskiej, ,,Rocznik                                 Przemyski", t.39, z.3, Nauki Przyrodnicze, s. 31-44.

Poznański G. 2003a. Historia uprawy jabłoni, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 7, s. 72-78.

Poznański G. 2004. Jabłoń - element krajobrazu polskiego, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu"                       nr 8, s. 80-84.      

Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego Sanu. 

                „Rocznik Przemyski”, t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze, s. 51-66.

Przewodnik Ogrodniczy. (Praca zbiorowa). 1952. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 249-261.

Rejman A. 1976. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. III, s. 18-99.

Rejman A. 1979. Atlas jabłoni. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. V uzupełnione.

Rejman A. 1994. Pomologia. Odmianoznawstwo roślin sadowniczych. (Praca zbiorowa). Wyd.                                 PWRiL. Warszawa, s. 19-130.

Rejman A., Zaliwski St. 1956. Pomologia. (Praca zbiorowa). Wyd.  PWRiL. Warszawa. Wyd. II, s. 9-
                   141.

Sękowski B. 1993. Pomologia systematyczna. Wyd. PWN. Warszawa. Tom I, s. 39-119.

Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik  sadowniczy starych odmian drzew owocowych. Wyd.
                  Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Świecie, s. 8-20, 45-54 i 92-100.

Wanic D. 1964. Sadownictwo. Wyd. PWRiL. Warszawa. Wyd. II, s.568-587.

Wład P. 1996. Regiony fizyczno-geograficzne okolic Przemyśla. Rocz. Przem. 32. TPN. Przemyśl,                             s. 3-42.

Wład P. 1996a. Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. TPN . Przemyśl, s. 9-92, 125-144 i 221-

                 222.

Wiech K. 1999. Szkodniki drzew owocowych. Wydawnictwo Plantpress Sp. z o.o. Kraków, s. 6 – 113.

Zaliwski St., Rejman A. (red.). 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL. Warszawa, s. 23-89.

Aneks

Katalogi szkółek:

• Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych, ozdobnych i bylin Juliana br Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.
• Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach, pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i jesień 1963 - wiosna 1964. Pierwszy katalog znajduje się w zbiorach Biblioteki Naukowej Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. Nr 5208.
• Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki               i Miżyńca pod Przemyślem. „Arboretum Bolestraszyce”, z. 1, 1992. Przedruk.
• Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St. Baylego. Katalog znajduje się w Bibliotece Naukowej Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.
• Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych, ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. „Arboretum Bolestraszyce”, z. 10, 2005. Przedruk, s. 117 - 147.