JABŁOŃ – ELEMENT KRAJOBRAZU POLSKIEGO

         Jabłoń domowa - Malus domestica Borkh. jest gatunkiem zbiorowym obejmującym wszystkie szlachetne typy jadalnych jabłoni. Jabłoń (Malus) należy do rzędu różowców (Rosales), rodziny różowatych (Rosaceae), podrodziny jabłkowe (Maloideae) i do rodzaju jabłoń (Malus).

Systematyka rodzaju Malus nie jest do końca ustalona, ponieważ gatunki krzyżują się łatwo tworząc wiele form pośrednich. Wyodrębniono pięć sekcji w rodzaju Malus:

• Sekcja I - Eumalus Zabel.,
• Sekcja II - Sorbomalus Zabel.,
• Sekcja III - Chloromeles  Rehder.,
• Sekcja IV - Eriolobus Schneid.,
• Sekcja V - Docyniopsis Schneid.

W sadownictwie największe znaczenie mają gatunki z sekcji Eumalus Zabel.

Gatunków jabłoni jest około 25-35, z których 1 lub 3 rosną dziko w   Europie, 6-9 w Ameryce Północnej (cała sekcja Chloromeles Rehd.),  reszta to gatunki pochodzące z Azji.

                Jabłoń  domowa  jest  najważniejszym  drzewem  owocowym  umiarkowanych i chłodnych stref klimatycznych. Obecnie na całym świecie jest wyhodowanych około 10 tys. odmian jabłoni.

         Jabłonie; formy wyjściowe są drzewami długowiecznymi żyjącymi do 100 lat, w niektórych przypadkach do 200 lat. Dzikie gatunki jabłoni to drzewa wysokości do 15 metrów lub krzewy o gałęziach u niektórych gatunków ciernistych. Wielkość drzew jest bardzo zmienna. Zależy to głównie od cech genetycznych, od podkładki, od żyzności gleb oraz od warunków klimatycznych.

Liście opadają na zimę. Są okrągłe, duże, kształtu jajowatego lub wydłużonego względnie zaostrzone, brzegami dość ostro ząbkowanymi albo piłkowanymi. Blaszka liściowa jest szczególnie u odmian szlachetnych nierówna, na żyłkach nieco wgnieciona, spodem omszona na szarobiało. Kwiatostan jabłoni jest baldachowierzchotką złożoną przeważnie z 5-7 kwiatów. Kwiat jabłoni jest kwiatem doskonałym.

Owoc jabłoni jest owocem rzekomym. Na podstawie kształtu i wyglądu owocu można opisać odmianę jabłoni. Owoc jest najważniejszą cechą w opisie pomologicznym drzew owocowych. Owoc składa się           z dwóch części: wewnętrznej - perykarp oraz zewnętrznej, tworzącej grubą warstwę miąższu, okrytą na powierzchni skórką - epikarp. Wielkość owoców  jabłoni jest różna i zależy od odmiany oraz od warunków glebowych i klimatycznych. Najczęściej spotykamy jabłka kształtu kulistego, owalnego, kalwilowatego, walcowatego i form pośrednich.

Wszystkie gatunki i odmiany drzew jabłoni mają te same fazy rozwoju i etapy organogenezy. Znajomość tych procesów pozwala na prawidłowe  wykonanie prac pielęgnacyjnych oraz zabiegów ochrony roślin. Ważnymi cechami drzew owocowych są: terminy wchodzenia w okres owocowania i sposób owocowania.. W zależności od pory dojrzewania owoców  rozróżniamy: odmiany letnie, odmiany jesienne i zimowe. Bardzo ważną cechą biologiczną drzew owocowych jest odporność na niską temperaturę oraz na choroby    i szkodniki.   

              Na terenie Ziemi Przemyskiej stwierdzono ponad 100 historycznych odmian jabłoni. Z tej liczby zanotowano 30 odmian jabłoni, które najczęściej występowały na badanym terenie. Oprócz tego stwierdzono 22 odmiany jabłoni o ciekawych nazwach lokalnych, których nigdzie nie zanotowano w opisach pomologicznych oraz w katalogach szkółek drzew 

i krzewów owocowych wychodzących na przełomie XIX i XX wieku. Między innymi są to takie odmiany:

Choinkowa, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki, Krecenka, Korobówka, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Ludwiki, Orzechówka, Ozimaki, Pisaki, Pisareta, Pomarańczówki, Redery, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczak i Leśnica.

Stwierdzono  na  terenie  Ziemi  Przemyskiej  dominację w starych sadach 14 odmian jabłoni.

Są to:

Bankroft, Buraczki=Kuzynek Czerwony, Charłamowska, Cytrynowe Zimowe, Cesarz Wilhelm, Grafsztynek prawdziwy, Grochówka, Jonatan, Kosztela, Królowa Renet, Kronselska, Malinowa Oberlandzka, Papierówka biała i Piękna z Boskoop.  

Przeważają sady przydomowe o powierzchni do 1,0 ha. Dobrze utrzymane sady owocowe można zobaczyć w miejscowościach: Aksmanice, Darowice, Hermanowice, Huwniki, Kłokowice, Kniażyce, Kuńkowce, Kupiatycze, Maćkowice, Medyka, Młodowice, Niziny, Nowe Sady,   Orły,   Orzechowce,   Rybotycze,   Siedliska,   Sierakośce,   Ujkowice,  Walawa i Witoszyńce. 

Stwierdzono zaniechanie przez właścicieli jakichkolwiek prac pielęgnacyjnych, zabiegów ochrony roślin        w sadach owocowych. Powodem tego ujemnego zjawiska jest niska opłacalność produkcji owoców jabłoni, a większość owoców jest traktowana jako spady dla przetwórstwa.

Przemienne owocowanie odmian jabłoni, powoduje jeszcze większe nasilenie braku systematycznego zainteresowania się starymi odmianami jabłoni. Takie zjawiska powodują, że drzewa jabłoni powoli umierają ze „starości”, nasilenia chorób i szkodników oraz systematycznego wycinania drzew owocowych przez właścicieli na opał.

Sady owocowe były zakładane przy założeniach parkowo-pałacowych jako ważny element użytkowy. Sad owocowy pełnił funkcję doradczą w propagowaniu nowoczesnych metod uprawy i prowadzenia roślin sadowniczych. Taki sad owocowy o przewadze jabłoni można zobaczyć w miejscowości Maćkowice oraz pojedyncze drzewa jabłoni po starym sadzie owocowym w Medyce i w Bolestraszycach.

Do ciekawych elementów w krajobrazie przyrodniczym Ziemi Przemyskiej należą nasadzenia przydrożne drzew owocowych.

Fragmenty takich nasadzeń można zobaczyć na terenie powiatu przemyskiego w okolicach: Przemyśl-Malhowice, Posada Rybotycka-Rybotycze, Kalwaria Pacławska-Nowe Sady, Medyka-Chałupki Medyckie-Torki, Leszno-Nakło-Stubno i Korytniki do krzyżowania  z drogą główną w kierunku na Przemyśl.

Już Jankowski (1928) podaje wskazówki i zalecenia jak sadzić wzdłuż dróg drzewa owocowe w tym jabłonie. Między innymi pisał tak.:

...."(Drzewa przy drodze są konieczne, bo ją znaczą w czasie śniegowej zamieci lub ciemnej nocy, bo udzielają latem dobroczynnego dla podróżnych cieniu, bo nareszcie nie pozwalają drodze piaszczystej zbyt szybko wysychać, a więc od kurzu ją bronią, a jednocześnie podrastając taką drogę swemi korzeniami, stanowią dla niej bardzo dobre odsączenie. Przy umiejętnemu zaś postępowaniu mogą przynieść i pewien dochód, tym więcej, że płodność ich w takiem stanowisku jest dowiedziona. Odchody zwierząt, drogami przechodzących, zasilają ziemię,  a  pył,  unoszący  się  z  drogi,  zapewnia  zawiązanie  się  owoców,  bo okrywa kwiaty w czasie kwitnienia powłoką, zabezpieczającą od chłodów. Nie wspominamy już o tem, że droga drzewami wysadzona pięknie wygląda.)...".  

Już od dawna zalecano do nasadzeń przy drogach odmiany jabłoni o koronach wysokich, stożkowatych,      a później tworzące koronę szerokorozłożystą. Do takich odmian jabłoni zalecano: Kuzynek Czerwony, Grochówka i Kosztela oraz odmiany jabłecznikowe i francuskie. (Jankowski 1928).

Nasadzenia przydrożne, które tworzą piękne krajobrazowo - aleje drzew owocowych oraz pojedyńcze okazy wśród pól, są miejscem żerowania wielu gatunków  drobnej zwierzyny między innymi ptactwa.  To przyczynia  się do zwiększenia różnorodności biologicznej danego terenu.

W najbliższym czasie powinno się podjąć starania o zachowanie "ostatnich" fragmentów nasadzeń przydrożnych drzew owocowych. Należy utworzyć na tych odcinkach "rezerwaty ochrony zasobów genowych". Pojedyncze drzewa owocowe w tym jabłonie, które zachowały się przy drogach lub na miedzach wśród pól, należy zaliczyć do pomników przyrody. Drzewa owocowe mają szczególną wartość    naukową, kulturową, historyczno-pamiątkową i krajobrazową. Oznaczają się indywidualnymi cechami         w pejzażu przyrodniczym.     

Specjaliści do spraw racjonalnego żywienia zalecają, aby człowiek spożywał przeciętnie w roku przynajmniej 70-80 kg owoców. Za optymalne spożycie uważa się około 100 kg. Owoc jabłoni jest najzdrowszym i najpożyteczniejszym z owoców, o wysokiej wartości odżywczej   i dietetycznej. Jabłka zawierają cukry, białka, kwasy organiczne, pektyny, sporo związków mineralnych i witamin. Jabłka spożywa się przede wszystkim na surowo i to przez cały rok. Poza użytkowaniem na deser, wypieków, zup owocowych; jabłka nadają się znakomicie na kompoty, dżemy, marmolady, galaretki, soki, syropy, lemoniady, susz owocowy, moszcz, wina owocowe, a nawet są używane do pędzenia alkoholu i do wyrobu octu. Produkty z owoców jabłek wykorzystywane są w kosmetyce i w farmacji.

      Długa ciągłość tradycji uprawy i hodowli na naszych terenach drzew owocowych, która jest zakorzeniona głęboko w pamięci i świadomości mieszkańców Ziemi Przemyskiej, pozwoli następnym pokoleniom na uratowanie, zachowanie i pielęgnację starych odmian drzew owocowych.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------
       Typowe nasadzenia drzew owocowych - jabłoni z przewagą jabłoni odm. Antonówka Zwykła.            W latach 50-tych XX w. jabłonie były własnością państwa Emilii i Mariana Kuczkowskich z Przemyśla. Na Rybim Placu mieli stragan owocowo-warzywny, gdzie sprzedawali między innymi owoce - jabłka. (Informację uzyskałem od mojej babci  śp. Zdzisławy Figlarz).
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W Skierniewicach odbyła się w dniach 21-23.10.2003 roku  II Konferencja dotycząca Zasobów Genowych w Polsce. Odbyły się 4 sesje: I - Gromadzenie zasobów genowych, II - Przechowywanie zasobów genowych, III - Charakterystyka zmienności i IV - Wykorzystanie zasobów genowych. Głównymi organizatorami byli: Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach i Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin         w Radzikowie.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------                                                                                    
W 2003 roku pojawiła się na naszym terenie groźna bakteryjna choroba - zaraza ogniowa (Erwinia amylovora), która atakuje rośliny z rodziny różowatych w tym jabłonie i głogi. Jest to choroba kwarantannowa, która podlega urzędowej  kontroli  i  zniszczeniu  (Rozporządzenie  MRiRW; Dz. U.       Nr 61,  poz.  571  z   dnia   26.03.2004 r. w sprawie.zapobiegania wprowadzeniu rozprzestrzenianiu się organizmów kwarantannowych.).
------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                                 Opracował: Grzegorz Poznański (Przemyśl)

         Literatura:

1. Poznański G. 2000. Stare odmiany jabłoni Ziemi Przemyskiej. "Rocznik Przemyski", zeszyt Nauki Przyrodnicze, TPN, t. 36, z. 3, s. 47-61,
2. Poznański G. 2002. Historia uprawy jabłoni. W: Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu, nr 7. Przemyśl,
3. Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni Św. Wojciecha. Poznań- Warszawa-Wilno-Lublin,
4. Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Świecie.