OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH STARYCH ODMIAN DRZEW OWOCOWYCH

               Polska podpisała i ratyfikowała „Konwencję o Ochronie Różnorodności Biologicznej”, a jeden z punktów nakazuję „objęcie ochroną ras i gatunków udomowionych roślin i zwierząt, a w szczególności starych i lokalnych”. Obecnie trwają prace w różnych ośrodkach naukowych w tym w ogrodach botanicznych, arboretach, nadleśnictwach, w parkach krajobrazowych przez stowarzyszenia i fundacje oraz przez osoby prywatne nad zgromadzeniem kolekcji historycznych odmian drzew i krzewów owocowych w tym jabłoni    i grusz, w celu zachowania lokalnych odmian (różnorodności odmianowej) przed wyginięciem, zniszczeniem i zapomnieniem. Ciągła produkcja tych samych gatunków roślin sadowniczo-rolniczych powoduję, że znikają wartościowe odmiany na danym terenie. Przyczynia się to do erozji genetycznej  i zubożenie odmian miejscowych wśród świata roślin uprawnych (1).

           Historyczne (stare) odmiany drzew owocowych warte są zachowania choćby z tego względu, że posiadają naturalną odporność na mróz, choroby i szkodniki. W warunkach środowiska przyrodniczo-rolniczego są zdolne utrzymać się na śródpolnych, śródleśnych i przydomowych nasadzeniach bez szczególnie kłopotliwej pielęgnacji. Mając naturalny pokrój, drzewa te są ozdobą krajobrazu i dają plon o unikalnych walorach smakowych i zdrowotnych szczególnie ceniony przy domowych przetworach np.: dżemy, soki, marmolady, susz i wina owocowe oraz mrożonki. 

Stare drzewa owocowe w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym pełnią ważną rolę ekologiczną. Są miejscem żerowania wielu gatunków owadów, płazów, gadów, drobnych ssaków oraz ptactwa. To przyczynia się do zwiększenia różnorodności biologicznej danego terenu. Dodatkowo, bardzo często stare odmiany drzew owocowych sprzyjają rozwojowi pożytecznej entomofauny produkując obficie pyłek i nektar, a to z kolei powoduje, że zwiększa się liczebność dzikich zapylaczy, które są niezbędne do właściwego zapylania wielu upraw. Dlatego też, dawne sady owoce stanowią bardzo ważny układ przyrodniczy, niezbędny dla zachowania bogatej różnorodności biologicznej.

Drzewa owocowe mają szczególną wartość naukową, kulturową, historyczno-pamiątkową i krajobrazową. Oznaczają się indywidualnymi cechami i są charakterystycznym elementami w pejzażu przyrodniczo-rolniczym Pogórza Przemyskiego.

Wyżej wymienione informacje o historycznych odmianach drzew owocowych ułatwią przekazanie chociaż cząstkę historii szkółkarstwa, sadownictwa i ogrodnictwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku młodym pokoleniom.

Dlatego w najbliższym czasie należy przeprowadzić:

·         pełną inwentaryzację historycznych odmian jabłoni na badanym terenie,

·   przygotowanie dokumentacji dotyczącej biologii, ekologii, fenologii i liczebności odmian drzew owocowych na badanym terenie,

·         prowadzenie obserwacji nad wykorzystaniem pozytywnych cech (genów) w hodowli nowych odmian na bazie starych odmian jabłoni,

·         opracowanie programu zachowania ex situ i in situ (2) starych odmian drzew owocowych,

·      zebranie i założenie kolekcji zachowawczych starych odmian drzew i krzewów owocowych np.: jabłoni, grusz, śliw, winorośli itp.

·   rozmnażanie pozyskiwanego materiału,

·   wdrożenie i upowszechnienie rozmnożonego materiału wśród społeczności lokalnej,  instytucji np. parków krajobrazowych, nadleśnictw, arboretów i ogrodów botanicznych,

·   opracowanie podstaw prawnych dla ochrony roślin użytkowych, zwłaszcza w miejscach dotychczasowego występowania, np.: w otoczeniu obiektów zabytkowych, w ogrodach podworskich, na terenie folwarków i na terenach fortów Twierdzy Przemyśl,

·   wskazanie możliwości ochrony starych odmian jabłoni w pasie ochrony krajobrazu wiejskiego jako jednego z ważnych elementów kształtowania środowiska i otoczenia,

·   utworzenie użytków ekologicznych w celu zachowania unikatowych zasobów genowych        

      i typów środowisk,

·   utworzenie „rezerwatów” starych sadów owocowych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego,

·    inną metodą częściowej ochrony jest utrzymanie tradycyjnych form użytkowania obszaru oraz kształtowania biotopu,

·    pozyskiwanie lokalnej społeczności do prezentowanych zagadnień,

·    ogólne studia w zakresie zagospodarowania przestrzennego i turystycznego,

·     wdrożenie mechanizmów integracyjnych, pozwalających na powiązanie różnych przedsięwzięć (rolnictwo ekologiczne, agroturystyka, ochrona tradycji kulturowych wsi) z programami ochrony zasobów genetycznych,

·   stworzenie warunków gwarantujących opłacalność i konkurencyjność upraw starych odmian drzew owocowych w stosunku do odmian nowych,

·   utworzenie alternatywnego rynku sadzonek starych odmian drzew owocowych, zarówno dla producentów na skalę przemysłową jak i działkowiczów, hobbystów, przy ścisłej współpracy z bankiem genów, zapewniającym wymianę informacji oraz fachową opiekę,

·   podjecie działań edukacyjnych w szkołach i wśród rolników (prelekcje, warsztaty, itp.),

·   stały monitoring w mediach, w czasopismach fachowych i popularnonaukowych, pogadanki skierowane do właścicieli starych sadów owocowych o zachowanie tej substancji dla dalszego pokolenia w celu ratowania lokalnej tradycji kulturowej danego regionu, itp.

         Dlatego też wyniki z badań nad układem rozmieszczenia odmian jabłoni na obszarze Pogórza Przemyskiego, oprócz odmian, które znajdują się w Arboretum w Bolestraszycach, mogą być reprezentowane dla terenów południowo-wschodniej Polski.

Charakteryzują one pewien wybrany fragment terenu, w którym nastąpiła kompensencja czynników zachowania tych starych odmian jabłoni. Do najbardziej charakterystycznych można zaliczyć: warunki przyrodniczo-klimatyczne, kulturowe oraz własność sadów owocowych przez osoby prywatne.

Przedstawiony materiał oraz wykazane bogactwo (ilość starych odmian jabłoni) świadczą o wyjątkowych wartościach tych terenów. Cenną inicjatywą zamierzającą do zabezpieczenia starych odmian jabłoni i innych grup świata roślin i zwierząt na terenie Pogórza Przemyskiego jest propozycja utworzenia i powołania na tym obszarze Turnickiego Parku Narodowego. Park ten chroniłby najcenniejsze elementy kulturowo przyrodnicze Karpat Wschodnich.

Popularyzując stare odmiany jabłoni w społeczeństwie, szczególnie wśród młodzieży szkolnej, turystów przyczyniamy się do rozpropagowania wiedzy o historii uprawy roślin sadowniczych, kulturze upraw, o nawykach żywieniowych naszych przodków i wyrabiamy świadomość ochrony wyżej wymienionych dóbr kultury i przyrody.

Długa tradycja uprawy i hodowli na naszych terenach drzew owocowych, która jest zakorzeniona głęboko w pamięci i świadomości mieszkańców Ziemi Przemyskiej, pozwoli następnym pokoleniom na uratowanie, zachowanie i pielęgnację starych odmian drzew owocowych.

                  Słusznie wydaje się ratowanie starych odmian roślin sadowniczych – np. jabłoni, grusz, śliw, czereśni, wiśni i winorośli, itp., bo jest to powrót do pięknej tradycji polskiego sadownictwa i szkółkarstwa na terenach południowo-wschodniej Polski. Pozwala to na popularyzację starych odmian roślin sadowniczych w społeczeństwie. Wyrabia też świadomość czynnej ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego pięknej Ziemi Przemyskiej.

---

[1] Odmiana miejscowa – rośliny w obrębie gatunku roślin uprawnych powstała w wyniku  oddziaływania czynników przyrodniczych i klimatycznych na danym terenie.

[2] Ochrona ex situ jest to zachowanie składników różnorodności biologicznej poza ich naturalnym miejscem występowania. Ochrona in situ jest to zachowanie ekosystemów i naturalnych miejsc i odmian roślin w ich naturalnym terenie.