Grzegorz Poznański (Przemyśl)

TRADYCYJNE SADOWNICTWO

NA TERENIE POGÓRZA PRZEMYSKIEGO

Wstęp

            Celem niniejszej pracy jest przedstawienie badań nad zachowaniem starych odmian jabłoni oraz innych drzew owocowych na terenie Pogórza Przemyskiego. W ramach projektu pt. ”Powrót do korzeni – propagowanie tradycyjnego sadownictwa i warzywnictwa na terenach cennych przyrodniczo Pogórza Przemyskiego” realizowane były badania przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze w Leszczawie Dolnej[1]. W latach 2013-2014 przeprowadzono badania w 12 miejscowościach i wykonano ankiety z właścicielami starych sadów owocowych.  Po omówieniu ankiet z zainteresowanymi osobami sporządzono sprawozdanie stanu zachowania starych odmian drzew owocowych na obszarze Pogórza Przemyskiego (Poznański 2014).

Warunki przyrodnicze i sadownicze Pogórza Przemyskiego

              Obszar Pogórza Przemyskiego od strony północnej i zachodniej wyznacza rzeka San. Na zachodzie Pogórze Przemyskie graniczy z Pogórzem Dynowskim, od południa z Górami Sanocko-Turczańskimi, a od północnego wschodu z Płaskowyżem Sańsko-Dniestrzańskim.  Na wschodzie jego granicę stanowi umownie granicę z Ukrainą. Na badanym obszarze dominuje podgórska rzeźba terenu z najwyższym szczytem Suchy Obycz (618 m n.p.m.). Krajobraz Pogórza Przemyskiego to przede wszystkim udział lasów jodłowo-bukowych (około 70 %) oraz występowanie na stokach zbiorowisk łąkowych i gruntów ornych. Dominuje krajobraz rolniczy, zmieniony w wyniku wielowiekowej gospodarki człowieka.

Klimat badanego obszaru to typowy klimat podgórski z obfitymi, rocznymi opadami. Gleby należą do gleb ubogich, pierwotnych o nie wykształconym profilu glebowym. Występują gleby bielicowe i brunatne. Przeważają w strukturze gleby klasy V i VI. Według klasyfikacji przydatności gruntów ornych dla rolnictwa na obszarze można wyróżnić następujące gleby: pszenny bardzo dobry, pszenny dobry i zbożowo-pastewny mocny.

Pierwsze badania pomologiczne nad układem rozmieszczenia i stanu zachowania historycznych – starych odmian jabłoni  w tym rejonie przeprowadzono w latach pod koniec XX wieku oraz na początku XXI wieku.

              Obszar, który został objęty badaniami według B. Gałczyńskiego (1930) znajduje się II rejonie sadowniczym. W 1903 r. na podstawie pracy prof. K. Szulca Małopolskę, dawna Galicję, podzielono na część nizinną 4 strefy (I-IV) i część górską na strefę (V). Tereny rejonu Przemyśla według innego autora Antoniego Gładysza (1941) znajdują się w II strefie sadowniczej. Przedstawione przez różnych autorów warunki klimatyczno-glebowe Ziemi Przemyskiej pozwalają na uprawę prawie wszystkich gatunków drzew owocowych i krzewów jagodowych na tych terenach. 

               Już w 1885 roku, jak podaje E. Jankowski (1900) na Zjeździe Pomologów została ułożona lista polecanych 33 odmian jabłoni. Były to odmiany:

Alant (Omanowe), Antonówka i pododmiany: Kamienna i Czerwonoboka, Oliwka czerwona  Charłamowska, Jakóbek (Jacques Lebel), Malinowe (Calville rouge d’automne Edelkonig), Kantówka gdańska (Kantapfel danziger), Kosztela, Królowa renet (Reine des Reinettes, Englische Goldparmane), Oberlandzkie (Himbeerapfel Oberlander), Oliwka biała (Weisser Astracan), Papierówka biała, Kalwila różana (Ostogate), Rybstona (Ribston Pippin), Kuzynek (Purpurrother Cousinot), Rajewskie, Reneta Baumana, Reneta kaselska (Rtte Csasseler grosse, Rtte de Caux), Reneta landsberska (Rtte Landsberger), Reneta szampańska (Rtte de Champagne, Loskrieger), Reneta szara (portugalska), Śmietankowe, Strumiłłówka, Titówka (Tulskie), Cytrynowe (Winter Citronenapfel), Glogierówka, Oliwka kronselska (Transparente de Croncels), Reneta kanadyjska (Rtte du Canada), Reneta Koksa (Cox Orange Rtte), Reneta woskowa (Rtte norgwegische Wachs) i Żeleżniak (de Fer, Eiserapfel).

Oprócz wyżej wymienionych odmian jabłoni polecano dla niektórych rejonów Polski cenne odmiany: Burty, Mnichy, Moręgi i Sztetyny (Jankowski 1900a, 1928).      

W 1897 roku Towarzystwo Ogrodnicze w Krakowie ułożyło pierwszy dobór odmian drzew owocowych polecanych do hodowli na terenie Galicji.

Następnie 1907 roku galicyjski Wydział Krajowy ułożył listę wzorcową doboru odmian drzew owocowych dla terenów Galicji (południowa część kraju).

Były to odmiany jabłoni (Brzeziński 1929):

Antonówka, Aporta, Boiken, Cellini, Cytrynowe zimowe, Charłamowskie, Grafsztynek, Grochówka, Inflanckie, Kardynalskie, Kantówka gdańska, Kosztela, Kronselskie, Królowa renet, Malinowe oberlandzkie, Niezrównane Pisguda, Oliwka biała, Oliwka czerwona, Ontario, Papierówka biała, Parmena szkarłatna zimowa, Pepina Linneusza, Pepina londyńska, Pepina litewska, Pepina Parkera, Pepina Ribstona, Piękne z Boskoop, Reneta ananasowa, Reneta Baumana, Reneta blenheimska, Reneta kanadyjska, Reneta kasselska, Reneta Koksa, Reneta Kulona, Reneta  landsberska,   Reneta orleańska, Reneta szampańska, Różanka wirgińska, Signe Tillisch, Titówka, Wielki Książę Badeński, Zorza i Żeleźniak.    

W 1917 roku Wydział Krajowy w Krakowie ułożył na zasadzie ankiet rzeczoznawców dobór odmian drzew owocowych polecanych do ogólnej hodowli.

Polecano następujące odmiany dla naszego terenu (dobór dla strefy I, II, III):

Jabłonie:

• odmiany letnie: Oliwka czerwona, Różanka wirgińska - polskie panieńskie, Papierówka biała,
• odmiany jesienne: Kronselskie, Kardynalskie,
• odmiany zimowe: Reneta landsberska, Malinowe oberlandzkie, Reneta Baumana, Pepina Parkera, Piękne z Boskoop, Reneta Kulona, Grochówka,

Grusze:

• Guyota, Faworytka, Wiliams, Amanlis, Bera Hardego, Salisbury, Apremoncka, Tyriotka, Bera lyońska, Dobra Ludwika, Plebanka,

Śliwy:

• Wiktorya, Kirka, Renkloda Altana, Renkloda wielka złota – Renkloda zielona, Renkloda Ulena, Waszyngton, Węgierka włoska, Węgierka zwyczajna,

Czereśnie:

• Majowa wczesna, Marmurkowa, Najwcześniejsza, Czarna Froma, Miodówka, Różowa wielka, Hedelfinger, Czarna późna, Woskowa – kanarkowa – Dragana żółta, Grolla wielka, Olbrzymka, Bűttnera, Elton,

Wiśnie:

• Książęca, Królowa Hortensja, Goryczka, Osthajmska, Łutówka.

Oprócz tego polecano w latach dwudziestych XX wieku następujące odmiany drzew owocowych. Niektóre odmiany można jeszcze spotkać w starych sadach owocowych. Są to:

Jabłonie:

• Pepina litewska – Glogierówka, Królowa renet, Pepina londyńska, Pepina Lineusza, Reneta blenhajmska, Aporta, Królowa, Niezrównane Pisguda, Reneta Koksa, Zorza, Brzoskwiniowe, Oliwka żółta, Antonówka kamienna, Langton'a, Gravensteiner von Arrescov, Reneta woskowa, Semis Incomparable, Reneta Jägra, Piękne z Nordhausen, Sztetyna żółta zimowa, Boiken, Cytrynowe zimowe, Reneta szara z Brownlee, Rambur czerwony letni, Piękna Ribstona, Dominesti, Sabłuk, Kandil Sinap, Kara Sina, Tyrolskie Lederapfel, Tyrolskie Böhmer, Marschanzker, Charłamowskie, Bursztówka polska, Rapa zielona, Rajewskie, Czeskie panieńskie, Reneta Kulona,

Grusze:

• Zyfardka, Tryumf, Komisówka, Diel, Witarnia Salzburska, Bera lyońska, Kongresówka, Tongrówka, Księżna Williamsa, Bera Diela, Józefinka, Hrabina Paryża, Maryliata, Flamandka, Karol Ernest, Lektyerka, Joanna d'Arc, Diuszesa, Kolmarka, Krasanka, Oliwierka, Dziekanka zimowa, Bergamota Esperena, Ananasówka francuska, Bera Ulmska, Orlantówka, Księżna Wiliamska, Tongrówka, Radcowska, Szmalcówka, Besi de Montigny, Pierre Tourasse, Winiówka litewska,

Śliwy:

• Brzoskwiniowa, Siewka Ponda, Mirabelka z Metz, Węgierka Büllera, Denbigh, Grand Duc, Cesarska czerwona,

Wiśnie:

• Szklanka i Kleparowska.

Tradycyjne sadownictwo na terenie Pogórza Przemyskiego

                       Na terenie Pogórza Przemyskiego w miejscowościach, w których były przeprowadzone ankiety występują stare sady owocowe. Z powodu trudnych warunków klimatyczno-geograficznych tych terenów od dawna próbowano zakładać przy gospodarstwach sady owocowe. Przy każdym gospodarstwie domowym były drzewa owocowe. Przeważnie sady były położone blisko gospodarstwa domowego – często w sąsiedztwie zabudowań gospodarczych. Jednak tylko właściciele większych gospodarstw mogli pozwolić sobie na duże powierzchnie sadów. Sadzonki młodych drzew owocowych były dostarczane ze szkółek Sapiehów z Krasiczyna, ks. Lubomirskich z Miżyńca, Pawlikowskich z Medyki oraz z Kalwarii z klasztoru oo. Franciszkanów. Sady zakładane były w latach 20 i 30-tych XX wieku. Według przeprowadzonych rozmów z mieszkańcami Pacławia jabłka i suszone owoce były przed wojną sprzedawane na targach w Przemyślu i w Dobromilu. Często odbiorcami płodów owocowych byli kupcy żydowscy, którzy skupowali od okolicznej ludności towary i następnie były rozprowadzane i sprzedawane w handlu detalicznym w rejonie Ustrzyk Dolnych. Często właściciele sadów konsumowali owoce na bieżąco oraz sporządzano susz owocowy, kompoty, przetwory i zupy na mleku – poliwkę (Poznański, Brożyniak 2012). Ze względu na przemienny dwuletni cykl owocowania drzew nie zawsze (nie regularnie) właściciele sadów mieli dochód z produkcji sadowniczej. Po wojnie ze względu na wprowadzenie nowoczesnych intensywnych sadów towarowych z drzewami odmian karłowych tradycyjne sady wysokopienne powoli stawały się nieopłacalne. Obecnie część owoców zbierane są jako spady i są sprzedawane na koncentrat owocowy. Po analizie przeprowadzonych ankiet można stwierdzić, że przeważają sady przydomowe, o powierzchni około 0,5 ha (Tab.1). Są to sady liczące od kilku do kilkudziesięciu drzew owocowych. Przeważają jabłonie, ale występują też inne gatunki, np.: grusze, śliwy, czereśnie, wiśnie i orzechy włoskie. Większości są to sady w stanie dobrym, ale wymagające regularnej pielęgnacji. Często jeszcze na terenie Pogórza Przemyskiego właściciele starszego pokolenia szczepią jabłonie na dzikich formach, które występują w najbliższej okolicy. I tak mieszkańcy Huwnik wykorzystują jako podkładkę pod jabłonie do szczepienia odmianę lokalną Leśnicę. Jest to „forma leśnej jabłoni”, która od dawna była wykorzystywana do przeszczepiania drzew owocowych. Dobrze zachowane sady można zobaczyć w miejscowościach m.in.: Aksmanice, Darowice, Huwniki, Kłokowice, Kniażyce, Makowa, Młodowice, Nowe Sady, Pacław, Sierakośce i Witoszyńce. Innym ciekawym elementem w krajobrazie przyrodniczym Pogórza Przemyskiego są zachowane fragmenty alei drzew owocowych. Takie nasadzenia przydrożnych drzew owocowych można zobaczyć jeszcze na odcinkach dróg między Posadą Rybotycką a Rybotyczami i między Nowosiółkami Dydyńskimi a Nowymi Sadami  (Poznański 2006, Poznański, Brożyniak 2012).

Tab.1. Sady owocowe na terenie Pogórza Przemyskiego – ankieta (Poznański 2014)

L.p.	Miejscowość	Powierzchnia sadu (jednostka miary – 1 ar)
		od 3 ar do 15 ar	od 16 ar do 50 ar	od 51 ar do 80 ar	> 81 ar
1.	Aksmanice	4	6	2	2
2.	Gruszowa	-	2	-	1
3.	Kalwaria Pacławska	-	1	-	-
4.	Kłokowice	1	4	-	-
5.	Leszczawka	1	-	-	-
6.	Makowa	1	-	-	-
7.	Nowe Sady	2	11	2	4
8.	Nowosiółki Dydyńskie	5	-	-	-
9.	Pacław	1	3	1	1
10.	Rybotycze	1	-	-	-
11.	Sierakośce	6	18	1	1
12.	Sólca	1	3	1	3

Ochrona zasobów genetycznych starych odmian drzew owocowych

               Polska podpisała i ratyfikowała „Konwencję o Ochronie Różnorodności Biologicznej”, a jeden z punktów nakazuje „objęcie ochroną ras i gatunków udomowionych roślin i zwierząt, a w szczególności starych i lokalnych”. Obecnie trwają prace w różnych ośrodkach naukowych w tym w ogrodach botanicznych, arboretach, nadleśnictwach, w parkach krajobrazowych przez stowarzyszenia i fundacje oraz przez osoby prywatne nad zgromadzeniem kolekcji historycznych odmian drzew i krzewów owocowych w tym jabłoni    i grusz, w celu zachowania lokalnych odmian (różnorodności odmianowej) przed wyginięciem, zniszczeniem i zapomnieniem. Ciągła produkcja tych samych gatunków roślin sadowniczo-rolniczych powoduję, że znikają wartościowe odmiany na danym terenie. Przyczynia się to do erozji genetycznej  i zubożenie odmian miejscowych[2] wśród świata roślin uprawnych.

           Historyczne (stare) odmiany drzew owocowych warte są zachowania choćby z tego względu, że posiadają naturalną odporność na mróz, choroby i szkodniki. W warunkach środowiska przyrodniczo-rolniczego są zdolne utrzymać się na śródpolnych, śródleśnych i przydomowych nasadzeniach bez szczególnie kłopotliwej pielęgnacji. Mając naturalny pokrój, drzewa te są ozdobą krajobrazu i dają plon o unikalnych walorach smakowych i zdrowotnych szczególnie ceniony przy domowych przetworach np.: dżemy, soki, marmolady, susz i wina owocowe oraz mrożonki. 

Stare drzewa owocowe w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym pełnią ważną rolę ekologiczną. Są miejscem żerowania wielu gatunków owadów, płazów, gadów, drobnych ssaków oraz ptactwa. To przyczynia się do zwiększenia różnorodności biologicznej danego terenu. Dodatkowo, bardzo często stare odmiany drzew owocowych sprzyjają rozwojowi pożytecznej entomofauny produkując obficie pyłek i nektar, a to z kolei powoduje, że zwiększa się liczebność dzikich zapylaczy, które są niezbędne do właściwego zapylania wielu upraw. Dlatego też, dawne sady owoce stanowią bardzo ważny układ przyrodniczy, niezbędny dla zachowania bogatej różnorodności biologicznej.

Drzewa owocowe mają szczególną wartość naukową, kulturową, historyczno-pamiątkową i krajobrazową. Oznaczają się indywidualnymi cechami i są charakterystycznym elementami w pejzażu przyrodniczo-rolniczym Pogórza Przemyskiego.

Wyżej wymienione informacje o historycznych odmianach drzew owocowych ułatwią przekazanie chociaż cząstki historii szkółkarstwa, sadownictwa i ogrodnictwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku młodym pokoleniom. Dlatego w najbliższym czasie należy przeprowadzić:

·         pełną inwentaryzację historycznych odmian jabłoni na badanym terenie,

·         przygotowanie dokumentacji dotyczącej biologii, ekologii, fenologii i liczebności odmian drzew owocowych na badanym terenie,

·         prowadzenie obserwacji nad wykorzystaniem pozytywnych cech (genów) w hodowli nowych odmian na bazie starych odmian jabłoni,

·         opracowanie programu zachowania ex situ i in situ [3]starych odmian drzew owocowych,

·         zebranie i założenie kolekcji zachowawczych starych odmian drzew i krzewów owocowych np.: jabłoni, grusz, śliw, czereśni, wiśni, winorośli, itp.

·         rozmnażanie pozyskiwanego materiału,

·         wdrożenie i upowszechnienie rozmnożonego materiału wśród społeczności lokalnej,  instytucji np. parków krajobrazowych, nadleśnictw, arboretów i ogrodów botanicznych,

·         opracowanie podstaw prawnych dla ochrony roślin użytkowych, zwłaszcza                w miejscach dotychczasowego występowania, np.: w otoczeniu obiektów zabytkowych, w ogrodach podworskich, na terenie folwarków i na terenach fortów Twierdzy Przemyśl,

·         wskazanie możliwości ochrony starych odmian jabłoni w pasie ochrony krajobrazu wiejskiego jako jednego z ważnych elementów kształtowania środowiska i otoczenia,

·         utworzenie użytków ekologicznych w celu zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk,

·         utworzenie „rezerwatów” starych sadów owocowych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego,

·         inną metodą częściowej ochrony jest utrzymanie tradycyjnych form użytkowania obszaru oraz kształtowania biotopu,

·         pozyskiwanie lokalnej społeczności do prezentowanych zagadnień,

·         ogólne studia w zakresie zagospodarowania przestrzennego i turystycznego,

·    wdrożenie mechanizmów integracyjnych, pozwalających na powiązanie różnych przedsięwzięć (rolnictwo ekologiczne, agroturystyka, ochrona tradycji kulturowych wsi) z programami ochrony zasobów genetycznych,

·         stworzenie warunków gwarantujących opłacalność i konkurencyjność upraw starych odmian drzew owocowych w stosunku do odmian nowych,

·         utworzenie alternatywnego rynku sadzonek starych odmian drzew owocowych, zarówno dla producentów na skalę przemysłową jak i działkowiczów, hobbystów, przy ścisłej współpracy z bankiem genów, zapewniającym wymianę informacji oraz fachową opiekę,

·         podjęcie działań edukacyjnych w szkołach i wśród rolników (prelekcje, warsztaty, itp.),

·         stały monitoring w mediach, w czasopismach fachowych i popularnonaukowych, pogadanki skierowane do właścicieli starych sadów owocowych o zachowanie tej substancji dla dalszego pokolenia w celu ratowania lokalnej tradycji kulturowej danego regionu, itp.

         Dlatego też wyniki z badań nad układem rozmieszczenia odmian jabłoni na obszarze Pogórza Przemyskiego, oprócz odmian, które znajdują się w Arboretum w Bolestraszycach, mogą być reprezentowane dla terenów południowo-wschodniej Polski.

Charakteryzują one pewien wybrany fragment terenu, w którym nastąpiła kompensencja czynników zachowania tych starych odmian jabłoni. Do najbardziej charakterystycznych można zaliczyć: warunki przyrodniczo-klimatyczne, kulturowe oraz własność sadów owocowych przez osoby prywatne.

Przedstawiony materiał oraz wykazane bogactwo (ilość starych odmian jabłoni) świadczą       o wyjątkowych wartościach tych terenów. Cenną inicjatywą zamierzającą do zabezpieczenia starych odmian jabłoni i innych grup świata roślin i zwierząt na terenie Pogórza Przemyskiego jest propozycja utworzenia i powołania na tym obszarze Turnickiego Parku Narodowego. Park ten chroniłby najcenniejsze elementy kulturowo przyrodnicze Karpat Wschodnich.

Stare odmiany jabłoni na Pogórzu Przemyskim

– analiza wyników wywiadu ankietowego

                 Na terenie Pogórza Przemyskiego stwierdzono ponad 100 historycznych odmian jabłoni. Z tej liczby zanotowano 30 odmian jabłoni, które najczęściej występowały na badanym terenie. Oprócz tego stwierdzono około 34 odmian jabłoni o ciekawych nazwach lokalnych, których nigdzie nie zanotowano w opisach pomologicznych oraz w katalogach szkółek drzew i krzewów owocowych wychodzących na przełomie XIX i XX wieku. Między innymi są to takie odmiany: Baby, Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki, Korobówki, Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa, Leśnica, Ludwiki, Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety, Pomarańczówki, Poziomkowa, Redery, Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczaki, Śliczaki, Typliki, Weissy, Wery, Werthy i Zajęczbówka.

Stwierdzono  na  terenie  Ziemi  Przemyskiej  dominację w starych sadach 14 odmian jabłoni.

Są to:

Bankroft, Buraczki = Kuzynek Czerwony, Charłamowska, Cytrynowe Zimowe, Cesarz Wilhelm, Grafsztynek prawdziwy, Grochówka, Jonatan, Kosztela, Królowa Renet, Kronselska, Malinowa Oberlandzka, Papierówka biała (Inflancka) i Piękna z Boskoop

W kolekcji pomologicznej w Arboretum i Zakładzie Fizjografii w Bolestraszycach (AiZF);   w sadzie  pomologicznym znajdują się ciekawe historyczne odmiany jabłoni z południowo-wschodniej Polski oraz z Karpat Wschodnich, które wymagają dalszych prac pomologicznych i obserwacji fenologicznych. Są to odmiany jabłoni:

Adam Mickiewicz, Antonówka Śmietankowa (syn. Antonówka Półtorafuntowa), Bezogonkowa Kalwaryjska, Cyganka, Grubonóżka Krugera, Goździkowa, Kantówka Gdańska, Kuzynek Czerwony, Piękna z Herrnhurt, Rajewska, Reneta Ananasowa, Reneta Gwiazdkowa, Reneta Harberta, Reneta Muszkatowa, Reneta Wagnera, Reneta Złota, Winiak Śląski, Winter Banana i Złota Szlachetna.

                 We wrześniu 2013 roku na terenie Pogórza Przemyskiego przeprowadzono w 12 miejscowościach badania nad rozmieszczeniem starych odmian drzew owocowych. Były to następujące miejscowości: Aksmanice, Gruszowa, Kalwaria Pacławska, Kłokowice, Leszczawka, Makowa, Nowe Sady, Nowosiółki Dydyńskie, Pacław, Rybotycze, Sierakośce    i Sólca.

Wykonano 84 ankiet i przeprowadzono rozmowy z właścicielami sadów owocowych. W sadach występowały głównie odmiany jabłoni oraz rzadziej inne gatunki drzew owocowych w tym grusze, czereśnie, wiśnie i orzechy włoskie. Niżej w tabeli przedstawiono  odmiany jabłoni o nazwach znanych z literatury pomologicznej oraz odmiany o nazwach lokalnych (Brzeziński 1929, Brzeziński 2012, Hartmann, Fritz 2011, Hodun G., Hodun M. 2013, 2014/2015, Łucka, Rejman 1974, Mika 2002, Petzold 1979, Poznański 2003, 2004, Rejman 1976, 1979, Rejman, Dzięcioł 1983, Rejman, Rembacz 1975, Sobieralska 2003, Sobieralska, Pająkowski 2008/2009, Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji Wschodniej 2011, Sękowski 1993, Zagaja, Suski 1991, Zaliwski, Rejman 1952 i Katalogi szkółek).

Czasami przedstawiono odmiany innych gatunków drzew owocowych. Ciekawym elementem w starych sadach owocowych na terenie Pogórza Przemyskiego były zakładane suszarnio-wędzarnie w celach konserwacji, przetwarzania i magazynowania owoców, głównie jabłek, grusz i śliw. Takie miejsca po suszarniach można zobaczyć w miejscowości Pacław. Były to konstrukcje drewniane z ceglanym i kamiennym murkiem po środku. Z jednej strony w obniżonym terenie na konstrukcji drewnianej, na sitach zrobionych z cienkich pędów wikliny i leszczyny układano przygotowane, pocięte na plasterki owoce jabłek, grusz oraz w całości owoce śliw. Z drugiej strony murka układano drewno na małe ognisko (dobre było drewno z drzew owocowych) i dym który powoli rozchodził się pod sitami, powodował  procesy konserwacji owoców. Takie suszenie - wędzenie owoców trwało kilka godzin. W ten sposób można było, jak był dobry urodzaj na owoce w danym roku zagospodarować całe plony (Tab.2.) (Poznański, Brożyniak 2012).

Tab.2.Stare odmiany jabłoni na terenie Pogórza Przemyskiego – ankieta (Poznański 2014)

L.p.	Miejscowość - ilość ankiet	Gatunki drzew - odmiany	Uwagi
1.	Aksmanice (14)	Szara Reneta, Jonatan, Buraczek, Cesarz Wilhelm, Kosztela, Piękna z Boskoop, Grafensztajn, Malinówka, Bankroft, Złota Reneta, Baba, Orzechówka, Czerwona Papierówka, Antonówka, Grochówka           i Starking,
2.	Gruszowa (3)	Piękna z Boskoop, Cytrynówka, Orzechówka i Zajęczbówka,	były też renety – odmiany nie oznakowane
3.	Kalwaria Pacławska (1)	Cesarz Wilhelm, Piękna z Boskoop, Złota Reneta, Antonówka i Kosztela,
4.	Kłokowice (5)	Cesarz Wilhelm, Jonatan,	odmiany nie oznakowane
5.	Leszczawka (1)	Szara Reneta,	odmiany nie oznakowane
6.	Makowa (1)	-	odmiany nie oznakowane
7.	Nowe Sady (19)	Grafensztajn, Węgierka, Szara Reneta, Złota Reneta, Olbrzymia, Jonatan, Cytrynówka, Wera, Szotaszki, Bankroft, Malinówka, Papierówka, Piękna z Boskoop, Kosztela, Sztetyna czerwona, Grochówka, Grochówka czerwona, Buraczek, Żeleźniak, Cesarz Wilhelm, Koksa Pomarańczowa, Pisak i Redery,	były też renety – odmiany nie oznakowane
8.	Nowosiółki Dydyńskie (5)	Grafensztajn, Szara Reneta, Papierówka, Zimowe i Złota Reneta,
9.	Pacław (6)	Papierówka, Sztetyna, Reneta Kulona, Złota Reneta, Grabsztyna, Kosztela, Szara Reneta, Reneta Landsberska. Grusze odmiany; Cukrówki i Grecka.	były też renety – odmiany nie oznakowane
10.	Rybotycze (1)	Papierówka.	były też renety – odmiany nie oznakowane
11.	Sierakośce (26)	Szara Reneta, Grafensztajn, Jonatan, Funtówki, Bankroft, James Grieve, Grochówka, Antonówka, Papierówka, Złota Reneta, Poziomkowa, Kosztela, Reneta czerwona, Kapuśniak, Cesarz Wilhelm, Wealthy, Starking, Rybson, Weiss, Malinówka, Redera, Wertha, Idared, Jonagold, Lobo, Siwak, Śliczak, Orzechówka, Krasiak, Baba, Typliki            i  Reneta Landsberska. Czereśnie odmiany; Sercówka i Hedelfińska.	były też renety – odmiany nie oznakowane
12,	Sólca (8)	Szara Reneta, Bankroft, Grochówka, Lobo, Papierówka, Złota Reneta, Kosztela,   Idared, Piękna z Boskoop, Jonagold, Siwak i Śliczak. Grusze odmiany; Bera, Cukrówka   i Lukasówka.	były też renety – odmiany nie oznakowane

Podsumowanie

                Popularyzując stare odmiany jabłoni w społeczeństwie, szczególnie wśród młodzieży szkolnej, turystów przyczyniamy się do rozpropagowania wiedzy o historii uprawy roślin sadowniczych, kulturze upraw, o nawykach żywieniowych naszych przodków i wyrabiamy świadomość ochrony wyżej wymienionych dóbr kultury i przyrody.

Długa tradycja uprawy i hodowli na naszych terenach drzew owocowych, która jest zakorzeniona głęboko w pamięci i świadomości mieszkańców Ziemi Przemyskiej, pozwoli następnym pokoleniom na uratowanie, zachowanie i pielęgnację starych odmian drzew owocowych.

                  Słusznie wydaje się ratowanie starych odmian roślin sadowniczych – np. jabłoni, grusz, śliw, czereśni, wiśni i winorośli, itp., bo jest to powrót do pięknej tradycji polskiego sadownictwa i szkółkarstwa na terenach południowo-wschodniej Polski. Pozwala to na popularyzację starych odmian roślin sadowniczych w społeczeństwie. Wyrabia też świadomość czynnej ochrony dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego pięknej Ziemi Przemyskiej.

Literatura

Brzeziński K. 1929. Polska pomologja. Księgarnia Wydawnicza H. Altenberga we Lwowie.

                 Lwów, wyd. II,

Brzeziński W. 2012. Atlas czereśni dla sadowników i szkółkarzy. Wydanie szkoleniowe.

                 Wydawnictwo Lingwa i Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Gdynia,

Gałczyński  B. 1930. Sadownictwo dochodowe. Warszawa. Nakładem autora,

Gładysz A. 1941. Urządzenie i pielęgnowanie sadu. Wyd. V. Wyd. Hasła Ogrodniczo-

                    Rolniczego. Tarnów,

Hartmann W., Fritz E. 2011. Farbatlas Alte Obstsorten. Eugen Ulmer KG. Stuttgart,

Hodun G., Hodun M. 2013. Podręczny atlas dawnych odmian jabłoni. Wyd. Towarzystwo

                  Przyjaciół Dolnej Wisły. Gruczno,

Hodun G., Hodun M. 2014/2015. Podręczny atlas dawnych odmian gruszy, śliwy, czereśni

                  i wiśni. Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. Gruczno,

Jankowski E. 1900. Ogród przy dworze wiejskim. Warszawa. Nakładem autora, wyd. II, Jankowski E. 1900a. Sad przy chacie. Warszawa. Nakładem autora, wyd. IV,

Jankowski E. 1928. Sad i ogród owocowy. Nakładem Księgarni św. Wojciecha. Poznań,

                 Warszawa, Wilno, Lublin, wyd. V,

Łucka M., Rejman A. 1974. Atlas śliwek. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Mika A. 2002. Jabłoń. Owoce z mojego ogródka. Wyd. MULTICO Oficyna Wydawnicza.  

           Warszawa,

Petzold H. 1979. Apfelsorten. Neumann Verlag. Leipzig-Radebeul,

Poznański G. 2003. Charakterystyka wybranych odmian jabłoni Ziemi Przemyskiej. „Rocznik

                  Przemyski”, t. 39, z. 3, Nauki Przyrodnicze,

Poznański G. 2004. Jabłoń – element krajobrazu polskiego. Biuletyn Informacyjny TPN        

                  w Przemyślu. Przemyśl, nr 8,

Poznański G. 2006. Jabłonie w krajobrazie przyrodniczo-rolniczym w dorzeczu środkowego

                  Sanu. „Rocznik Przemyski”, t. 42, z. 5, Nauki Przyrodnicze,

Poznański G. 2014. Tradycyjne sadownictwo na terenie Pogórza Przemyskiego [W:] Stare          

       sady i tradycyjne ogrody wiejskie na terenie Pogórza Przemyskiego – dziedzictwem                     

  kulturowo-przyrodniczym. Praca zbiorowa. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze,                              

  Leszczawa Dolna, s. 3 – 53,

Poznański G., Brożyniak A. 2012. Tradycje sadownicze w Pacławiu (Pogórze Przemyskie).

                 „Rocznik Przemyski”, t. 47, z. 3, Nauki Przyrodnicze,

Rejman A. (red).1976. Pomologia. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Rejman A. 1979. Atlas jabłek. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Rejman A., Dzięcioł W. 1983. Atlas gruszek. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Rejman A., Rembacz J. 1975. Atlas czereśni i wiśni. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Rejman A., Zaliwski S. 1956. Pomologia. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Sobieralska R. (red.). 2003. Poradnik sadowniczy starych odmian drzew owocowych.       

                   Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie,

Sobieralska R., Pająkowski J. (red.). 2008/2009. Tradycyjne sady przydomowe. Wyd.  

                 Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie,

Stare odmiany jabłoni w dawnej Galicji Wschodniej. Praca zbiorowa. Wyd. AiZF                  

                w Bolestraszycach. Arboretum Bolestraszyce zeszyt 15. Bolestraszyce 2011,

Sękowski B. 1993. Pomologia systematyczna. Wyd. PWN. Warszawa, t. I,

Zagaja S., Suski Z. 1991. Orzech włoski i leszczyna. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Zaliwski S., Rejman A. 1952. Pomologia polska. Wyd. PWRiL, Warszawa,

Katalogi szkółek

·      Szkółki Żbikowskie. Drzewa, Krzewy Owocowe i Ozdobne. Róże i Byliny. S. Hoser w Warszawie. Aleje Jerozolimskie Nr 45. Opisy odmian drzew owocowych.

·      Katalog Największej Powiatowej Szkółki Drzew Owocowych w Polsce. Wydział powiatowy w Rawiczu, Województwo. Poznańskie.

·      Katalog drzew i krzewów owocowych szkółek  gospodarstwa  ogrodniczego  Mieczysława  Bolesława  Hoffmana w Częstochowie. Ul. Dębińskiego  Nr 6/18. Zakład istnieje od 1909.

·      Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych, ozdobnych i bylin Juliana br. Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.

·      Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach, pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i jesień 1963 - wiosna 1964.

·      Katalog z 1799 roku drzew owocowych z Osieka /powiat Wadowice/. Arboretum Bolestraszyce. Zesz.1. 1992. Przedruk.

·      Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki i Miżyńca pod Przemyślem.. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 1. 1992. Przedruk.

·      Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St. Baylego. W Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.

·      Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych, ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 10. 2005. Przedruk.

        Streszczenie na język angielski

Tradycyjne sadownictwo na terenie Pogórza Przemyskiego

            W artykule przedstawiono badania nad zachowaniem starych odmian jabłoni oraz innych drzew owocowych na terenie Pogórza Przemyskiego. W ramach projektu pt. ”Powrót do korzeni – propagowanie tradycyjnego sadownictwa i warzywnictwa na terenach cennych przyrodniczo Pogórza Przemyskiego” realizowane były badania przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze w Leszczawie Dolnej. W latach 2013-2014 przeprowadzono badania w 12 miejscowościach i wykonano ankiety z właścicielami starych sadów owocowych.  Po omówieniu ankiet z zainteresowanymi osobami sporządzono sprawozdanie stanu zachowania starych odmian drzew owocowych na obszarze Pogórza Przemyskiego. Do ciekawych odmian jabłoni można wymienić, takie jak: Baby, Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki, Korobówki, Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa, Leśnica, Ludwiki, Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety, Pomarańczówki, Poziomkowa, Redery, Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczaki, Śliczaki, Typliki, Weissy, Wery, Werthy i Zajęczbówka.

Summary

Traditional arboriculture in the Przemyskie Foothills

This paper presents research on the current status of old varieties of apple trees and other fruit trees in the Przemyskie Foothills. The research was undertaken by Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze (Nature Heritage Foundation) in Leszczawa Dolna as part of the project: “Returning to the roots – promoting traditional arboriculture and horticulture in the valuable natural areas of the Przemyskie Foothills”. In 2013 – 2014 a survey was carried out in 12 parishes in which owners of old orchards were asked to fill out questionnaires. After the information from the questionnaires was discussed with people involved in this project, a report was prepared on the survival status of old apple tree varieties in the Przemyskie Foothills. Amongst the most interesting varieties are: Baby, Choinkowe, Gwardiany, Jakobówki, Kapuśniaczki, Kompościaki, Korobówki, Krasiaki, Krecenki, Kręgi, Kogutki, Kwasówki, Poziomkowa, Leśnica, Ludwiki, Olbrzymie, Orzechówki, Ozimaki, Pisaki, Pisarety, Pomarańczówki, Poziomkowa, Redery, Rybsony, Siwaki, Szary Renecik, Szotasz, Śliwczaki, Śliczaki, Typliki, Weissy, Wery, Werthy and Zajęczbówka.

Translated by Lilianna Witkowska-Wawer

---

[1] Autor w tym miejscu serdecznie dziękuje pracownikom Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze w  Leszczawie Dolnej za umożliwienie wykorzystania ankiet w niniejszym artykule.

[2] Odmiana miejscowa – rośliny w obrębie gatunku roślin uprawnych powstała w wyniku  oddziaływania czynników przyrodniczych i klimatycznych na danym terenie. 

[3] Ochrona ex situ jest to zachowanie składników różnorodności biologicznej poza ich naturalnym miejscem występowania.

   Ochrona in situ jest to zachowanie ekosystemów i naturalnych miejsc i odmian roślin w ich naturalnym terenie.