Grzegorz Poznański (Przemyśl)

KATALOGI SZKÓŁEK  DRZEW I KRZEWÓW OWOCOWYCH I OZDOBNYCH

ZAKŁADU OGRODNICZEGO PAŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH

W CHARZEWICACH - STALOWA WOLA

       Wstęp

                Początki szkółkarstwa drzew i krzewów owocowych, i ozdobnych na terenach południowo-wschodniej Polski oraz na zachodniej Ukrainie (na dawnych terenach Polski - Galicji, w granicach przed 1939 roku) sięgają czasów bardzo odległych. Przy wielkich siedzibach magnackich, szlacheckich, ziemiańskich, włościańskich oraz przy dobrach kościelnych były tworzone szkółki roślin owocowych i ozdobnych (Aftanazy 1996, Dolatowski 1999, Dziubiak 2006, ks. Gaj-Piotrowski 2002, 2002a, Michałowicz-Kubal [2006], Motyka, Piórecki, Nestorow 2007, Piórecki 1992, Poznański 1999, 2000, 2003).

              W 1999 roku szkółkarstwo polskie obchodziło 200 lat istnienia. Z okazji okrągłej rocznicy odbywały się okolicznościowe uroczystości, imprezy ogrodnicze, konferencje, spotkania oraz wycieczki objazdowe po najstarszych szkółkach ogrodniczych.

Przy tej okazji został wydany przez Związek Szkółkarzy Polskich (ZSzP) i Stowarzyszenie Producentów Wysokiej Jakości Materiału Szkółkarskiego (SPWJMSz) okolicznościowy album pod redakcją Jakuba Dolatowskiego pt. "Szkółkarstwo polskie 1799-1999".

Autorzy albumu przedstawili bardzo przystępny sposób rys historyczny szkółek, bogato ilustrowane zdjęciami czołowych osób - szkółkarzy, znaki firmowe, zdjęcia archiwalne siedzib szkółek, podpisy i cenniki szkółek itp.   

               Celem pracy jest przedstawienie dwóch katalogów szkółek, które wychodziły na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku w Charzewicach - obecnie dzielnica Stalowej Woli. Katalogi były wydawane przez Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach.

Katalogi szkółek w Charzewicach

                Jedną z form promocji i ofert zakładów i  firm ogrodniczych, które zajmowały się produkcją wysokiej jakości drzew i krzewów owocowych i ozdobnych było wydawanie co roku cenników-katalogów. W Bibliotece Naukowej Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu pod numerem inwentarzowym 5208 znajduje się;

Cennik - Katalog drzew i krzewów owocowych i ozdobnych. Sezon sprzedaży jesień 1959 - wiosna 1960, wydany przez Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach. Charzewice 1959 rok.

Oprócz tego posiadam w swoich zbiorach prywatnych niepełny fragment cennika - katalogu wydanego w Charzewicach na sezon 1963/1964 roku (Aneks). Zawartość katalogów jest następująca (tab. 1).

Tablica 1.

Cenniki-katalogi drzew i krzewów owocowych i ozdobnych w Charzewicach.

L.p.	Grupa roślin / odmiany	Sezon sprzedaży jesień 1959 - wiosna 1960	Sezon sprzedaży jesień 1963 - wiosna 1964
		Ilość odmian / gatunków	Ilość odmian / gatunków
1.	Jabłonie	28	24
2.	Śliwy	20	7
3.	Grusze	17	16
4.	Czereśnie	15	brak danych
5.	Wiśnie	8	brak danych
6.	Orzech włoski	1	brak danych
7.	Brzoskwinie	9	brak danych
8.	Morele	5	brak danych
9.	Porzeczka biała	1	brak danych
10.	Porzeczka czerwona	1	brak danych
11.	Porzeczka czarna	3	brak danych
12.	Agrest	1	brak danych
13.	Maliny	4	brak danych
14.	Dereń jadalny	1	brak danych
15.	Jarzębina jadalna	1	brak danych
16.	Róża wielkoowocowa	1	brak danych
17	Winorośl	5	brak danych
18.	Krzewy pnące, wijące się lub czepne	13	brak danych
19.	Róże	5	brak danych
20.	Drzewa i krzewy liściaste	178 (gatunki i odmiany)	brak danych
21.	Krzewy żywopłotowe	6	brak danych
22.	Drzewa szpilkowe	21	brak danych
23.	Byliny	16	brak danych

Jak widać z powyższego zestawienia asortyment zawarty w katalogach był bardzo bogaty. Można przepuszczać, że część gatunków i odmian pochodziła jeszcze z kolekcji Lubomirskich z czasów przedwojennych.

W katalogu na sezon 1959/1960 oferowano między innymi następujące odmiany jabłoni, grusz i winorośli:

·         Jabłonie, odmiany: Antonówka zwykła, Ananas Berżenicki, Antonówka Półtorafuntowa, Antonówka kamienna, Bancroft, Boiken, Close, Cesarz Wilhelm, Grawsztynek Inflancki, Grochówka, Inflanckie-Oliwka Żółta, Jonathan, James Grieve, Linda, Macoun, Malinowe Oberlandzkie, Melba, Pepina Ribstona, Perkins, Piękna z Herrnhut, Piękna z Barnaku, Piękna z Boskoop, Piekna z Rept, Reneta Koksa Pomarańczowa, Reneta Landsberska, Starking, Suislepper, Wealthy.

·         Grusze, odmiany: Bergamota Czerwona Jesienna, Bergamota Gansla, Bera Hardego, Bera Ulmska, Bonkreta Wiliamsa, Dobra Szara, Dobra Ludwika, Enie, Faworytka, Hrabina Paryża, Józefinka, Lawrence-Wawrzyniec, Lipcówka Kolorowa, Lukasówka, Menie, Patten, Salisbura.

·         Winorośl, odmiany: Perła Czabańska, Portugalskie Niebieskie, Seibel Biały 11342, Seibel Czarny 13053, Chrupka Złota.

W czasie gromadzenia kolekcji starych drzew i krzewów owocowych przy oznaczaniu odmian dużą pomocą służą informacje i materiały archiwalne zamieszczone w prasie ogrodniczej (katalogi, książki sadownicze i pomologiczne, atlasy owoców, czasopisma) opisów zachowanych roślin, które wychodziły na przełomie XIX i XX wieku (Katalogi szkółek, Aneks).

Historia zespołu pałacowo-parkowego w Charzewicach

           Według Pióreckiego (1992) w Ordynacji Księstwa Lubomirskich szkółki drzew i krzewów owocowych, i ozdobnych w Charzewicach były drugim ośrodkiem ogrodniczym    w Małopolsce po szkółkach w Miżycu pod Przemyślem.  Jak podaje Piórecki (1992):

       "(...) z dawnych ogrodów zachowane są granice, parter wodny, główne drogi dojazdowe i część dróg wewnętrznych z podjazdem pod oficyny. Nadto starodrzew oraz XIX-wieczny dworek, oficyny, dom gościnny i ośrodek gospodarczy (folwark). Ogrody użytkowe zamienione zostały na park w drugiej połowie XIX wieku. Układ  dróg wewnętrznych oraz kompozycji roślinnych został w drugiej połowie XX wieku częściowo zniekształcony, zwłaszcza przez wybudowanie nowej drogi (skrótu do szkółek ogrodniczych.(...)".     

 Marta Michałowicz-Kubal [2006] w swojej książce tak opisuje posiadłość:

 "(...) Charzewice były ukochaną rezydencją Lubomirskich, od czasów gdy ród ten zdecydował się przenieść tu swoją siedzibę z podupadłego Rzeszowa. Pierwszy dwór wzniósł tu zapewne jeszcze  w I połowie XVIII wieku książę Jerzy Ignacy Lubomirski. Była to wygodna i rozległa budowla, z wysokim poddaszem i charakterystycznym dla tego okresu mansardowym dachem z facjatkami. W fasadzie frontowej umieszczony był potężny ryzalit, z reprezentacyjnym balkonem na piętrze, podtrzymywanym przez kolumny. Opis ten znamy niestety jedynie ze starych rycin - charzewicki pałac letni nie dotrwał do naszych czasów, zniszczony został przez armię rosyjską w 1915 roku. (...)".

W połowie lat 30-tych XX wieku ogrodami i szkółkami zakładów Lubomirskich kierował znany ogrodnik, pisarz i publicysta z dziedziny ogrodnictwa i botaniki Stefan Makowiecki (Dolatowski 1999).

  Po 1945 roku zespół pałacowo-parkowy w Charzewicach był własnością Zakładu Ogrodniczego Państwowego Gospodarstwa Rolnego (PGR). Na terenie zespołu pałacowo-parkowego mieściła się między innymi Szkoła Ogrodnicza.

Powojenne szkółki w Charzewicach pod względem wielkości zajmowanej powierzchni  i asortymentu  były po szkółkach w Kórniku i w Godziszu Podzamcze jedne z trzech największych w Polsce.

Według relacji pana Józefa Zycha (kierownika szkółek) w najlepszym okresie szkółki w latach 50-tych i 60-tych XX wieku zajmowały od 30 do 40 ha powierzchni upraw.

Po wojnie częstymi gośćmi charzewickich szkółek były m.in. takie osoby jak: Zbigniew Borecki, Alojzy Czynczyk, Szczepan. A. Pieniążek, Aleksander Rejman i inni.               

Sad owocowy po Lubomirskich (według relacji Józefa Zycha) w czasie okupacji Niemcy przeszczepili jabłonie na odmiany niemieckie - przetwórcze. Dopiero w latach 50-tych XX wieku (około 1955 r.) sad owocowy był powoli przeszczepiany 60 odmianami jabłoni, które były w tym czasie w doborze odmian. W latach 80-tych XX wieku sad został wycięty i wykarczowany.  

Jak opisuje dalej Michałowicz-Kobal [2006]:

" (...) Co to oznaczało dla obiektu można zobaczyć właśnie dzisiaj. Po uzurpatorze pozostał mocno przetrzebiony i zdewastowany park krajobrazowy, do którego wiedzie dawna brama wjazdowa. Pośród wiekowych drzew chylą się ku ostatecznemu upadkowi XVIII-wieczne zabytki. Nic już chyba nie uratuje oryginalnej powozowni dworskiej z przybudowaną do niej wieżą mieszkalną, mieszczącą ongiś mieszkania książęcych urzędników. Jej los zda się dzielić schowany głęboko wśród rozległego parku XIX-wieczny dworek myśliwski, który po spaleniu właściwego pałacu stał się rezydencją Lubomirskich. (...)".

           Na terenie dawnego założenia pałacowo-parkowego w Charzewicach znajduje się jeszcze budynek dla gości i oficyna dworska (w dobrym stanie) w której obecnie mieści się Zespół Szkół Nr 5 z kierunkami gastronomicznymi i z architekturą krajobrazu oraz Miejska Biblioteka Publiczna im. M. Wańkowicza w Stalowej Woli, Filia Nr 1.

Obecnie posiadłość w Charzewicach - zespół pałacowo-parkowy należy do Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa. Wnuk ostatniego gospodarza dóbr charzewickich - Michał Lubomirski-Pierre walczy o prawa spadkowe i o zwrot majątku do prawowitych właścicieli.       

Podsumowanie

               Obecnie obserwuje się duże zainteresowanie historycznymi (starymi) odmianami drzew i krzewów owocowych. Przy ogrodach botanicznych, arboretach, parkach krajobrazowych, nadleśnictwach, skansenach oraz przez osoby prywatne, które zajmują się szeroką rozumianą agroturystyką gromadzone są kolekcje starych roślin sadowniczych. Wielka spuścizna pokoleń w gromadzeniu starych odmian drzew i krzewów owocowych oraz bogate dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe jest świadectwem pozytywnej działalności człowieka na naszych terenach.

Pasjonaci ratują historyczno-lokalne uprawy rolnicze i sadownicze, powraca do łask i cieszy się dużym uznaniem tradycyjna kuchnia regionalna wykorzystująca zebrane płody i owoce     z wyżej wymienionych upraw, a to przyciąga turystów i przyczynia się do rozwijania się agroturystyki na terenach południowo-wschodnich Polski - także na naszych terenach; na Podkarpaciu.  

Literatura

1.   Aftanazy R. 1996. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie. Ziemia przemyska i sanocka. Wyd. II, t. 8, Zakład Narodowy im. Osolińskich, Wrocław-Warszawa.

2.    Dolatowski J. (red.) 1999. Szkółkarstwo polskie 1799-1999. Wyd. Agencja Promocji Zieleni Sp. z o.o., s. 69-70. Warszawa.

3.  Dziubiak M. 2006. O dawnych odmianach uprawnych jabłoni i ich pochodzeniu. Rocznik    Dendrologiczny. Vol. 54, s. 51-66. Warszawa.

4.  ks. Gaj-Piotrowski W. 2002. Lubomirscy rodowej linii rzeszowsko-rozwadowskiej. Stalowolskie Regionalia Muzealne nr 4. Wydawnictwo okolicznościowe z okazji otwarcia nowej siedziby Muzeum Regionalnego w Zamku Lubomirskich  w Stalowej Woli. Stalowa Wola.

5.     ks. Gaj-Piotrowski W. 2002a. Zamkowe Muzeum Regionalne w Stalowej Woli-Rozwadowie. Dzieje architektoniczne. Z serii Rozwadowianów nr 9. Stalowa Wola.

6.      Michałowicz-Kubal M. [2006]. Zamki, dwory i pałace województwa podkarpackiego. Wyd. Arete II, s. 143-150. Krosno.

7.      Motyka K., Piórecki J., Nestorow R. 2007. Polska. Ogrody i rezydencje. Wyd. LIBRA. Rzeszów.

8.    Piórecki J. 1992. Ogrody zabytkowe w widłach Sanu i Wisły w województwie tarnobrzeskim, w: Arbor. Bol. 1: s. 145-183.

9.     Poznański G. 1999. Niech no tylko zakwitną jabłonie. Tygodnik „Pogranicze”, Nr 17, s.15.

10. Poznański G. 2000. 200 lat szkółkarstwa polskiego, "Rocznik Przemyski", t. 36, z.3, Nauki    Przyrodnicze: s. 83-88.

11.  Poznański G. 2003. Historia uprawy jabłoni, ,,Biuletyn Informacyjny TPN w Przemyślu" nr 7, s. 72-78.

Katalogi szkółek

·   Szkółki Żbikowskie. Drzewa, Krzewy Owocowe i Ozdobne. Róże i Byliny. S. Hoser  w Warszawie. Aleje Jerozolimskie Nr 45. Opisy odmian drzew owocowych.

·   Katalog Największej Powiatowej Szkółki Drzew Owocowych w Polsce. Wydział powiatowy w Rawiczu, Województwo. Poznańskie.

·       Katalog drzew i krzewów owocowych szkółek  gospodarstwa  ogrodniczego  Mieczysława  Bolesława  Hoffmana w Częstochowie. Ul. Dębińskiego  Nr 6/18. Zakład istnieje od 1909.

·      Cennik szkółek drzew i krzewów owocowych, ozdobnych i bylin Juliana br Brunickiego. Podhorce koło Stryja województwo stanisławowskie. Rok założenia 1892. Nr 49. 1938-jesień/1939-wiosna.

·   Katalog z 1799 roku drzew owocowych z Osieka /powiat Wadowice/. Arboretum Bolestraszyce. Zesz.1. 1992. Przedruk, s. 185-190.

·   Dziewiętnastowieczne katalogi szkółek drzew i krzewów ozdobnych i owocowych z Medyki i Miżyńca pod Przemyślem.. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 1. 1992. Przedruk, s. 191-270.

·  Fredrów. Cennik drzew i krzewów owocowych, ozdobnych oraz bylin. Jesień 1931 - wiosna 1932. Zakłady Ogrodnicze Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego w Fredrowie. Arboretum Bolestraszyce. Zesz. 10. 2005. Przedruk, s. 117 - 147.

·    Cennik drzew i krzewów owocowych i ozdobnych tudzież roślin gruntowych i wazonowych z ogrodu J. O. Księcia Adama Sapiechy w Krasiczynie (pod Przemyślem). Na rok 1881. Z Drukarni Ludowej we Lwowie, pod zarządem St. Baylego. W Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Sygn. nr 4512.

·  Cennik - Katalog Drzew i Krzewów Owocowych i Ozdobnych. Zakłady Ogrodnicze Państwowych Gospodarstw Rolnych w Charzewicach, pocz. Rozwadów, Woj. Rzeszów. Sezon Sprzedaży: jesień 1959 - wiosna 1960 i jesień 1963 - wiosna 1964.

Mielniczuk Jerzy. Lubomirscy wracają. "Nowiny". 2006 nr 68, s. 3, fot.

Katalog szkółki znajduje się w zbiorach Biblioteki Naukowej TPN w Przemyślu, sygn. nr 5208